Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Από τις αρχές μέχρι τα μέσα του 5ου αιώνα π.Χ. η κυπριακή γλυπτική παρουσιάζει αισθητή στασιμότητα και παρακμή. Τούτο οφείλεται ολότελα στην ανάμειξη της Κύπρου στην ιωνική επανάσταση εναντίον των Περσών το 499 π.Χ. και στους μετέπειτα Ελληνο - Περσικούς πολέμους γενικότερα καθώς και στις εσωτερικές πολιτικές ανωμαλίες, που δημιουργήθηκαν στην προσπάθεια των Περσών να διαιρέσουν σε δυο αντιμαχόμενα στρατόπεδα το νησί. Όμως, γύρω στο 450 π.Χ., όταν ο Αθηναίος στρατηγός Κίμων κατόρθωσε να απελευθερώσει το βορειοδυτικό μέρος της Κύπρου από τους Πέρσες και στη συνέχεια με τη γνωστή συνθήκη του Καλλία, το 449 π.Χ., που τερμάτιζε τον ανταγωνισμό μεταξύ Ελλήνων και Περσών για επικυριαρχία στην Κύπρο και ταυτόχρονα άφηνε τους κατοίκους του νησιού να ασχοληθούν ανενόχλητοι με τα εσωτερικά τους θέματα, η κυπριακή γλυπτική παίρνει μια νέα πνοή και δημιουργική διάθεση και στο τρίτο τέταρτο του 5ου αιώνα π.Χ. κατορθώνει να ξεπεράσει τα παλαιά της επίπεδα. Αργότερα, γύρω στο 411 π.Χ., με την άνοδο του Ευαγόρα Α' στο βασιλικό θρόνο της Σαλαμίνος και με την ανανέωση των πολιτιστικών δεσμών της Κύπρου με την Ελλάδα, που κατόρθωσε να επιφέρει, τα καλλιτεχνικά γλυπτικά δημιουργήματα με τη γνήσια ελληνική επίδρασή τους εξελίσσονται ακόμη περισσότερο και σ' όλη σχεδόν τη διάρκεια του 4ου αιώνα π.Χ. συναγωνίζονται την τελειότητα των αριστουργημάτων των κορυφαίων γλυπτών της Κλασικής Ελλάδας.

Λίθινα και μαρμάρινα αγάλματα: Τα περισσότερα από τα λίθινα αγάλματα των Κυπρο - Κλασσικών χρόνων προέρχονται από τα ιερά της Αφροδίτης στο Άρσος και του Απόλλωνος στην Ποταμιά και από τυχαίες ανακαλύψεις σε διάφορα μέρη της Κύπρου. Από τα αρχαιότερα δείγματα σημαντική θεωρείται μια ασβεστολιθική κεφαλή γυναικείου αγάλματος, που βρέθηκε στο ιερό του Άρσους και που χρονολογείται γύρω στο 450 π.Χ. Το όλο έργο είναι κατασκευασμένο κατά τον αρχαϊκό τύπο «Κόρης» με διάδημα, που φέρει παραστάσεις σφιγγών και ανθεμίων και στο πάνω μέρος ταινία με πλαστικά πτηνά. Τα μαλλιά είναι συγκεντρωμένα γύρω από το μέτωπο σχηματίζοντας ελικοειδείς βοστρύχους και τα εκλεπτυσμένα χαρακτηριστικά του προσώπου αποδίδονται κατά τα ιωνικά πρότυπα.

Στην ίδια εποχή εντάσσεται και μια άλλη μαρμάρινη κεφαλή ανδρικού αγάλματος, που παρουσιάζει την τεχνοτροπία των γλυπτών της Ολυμπίας και που θυμίζει τα χαρακτηριστικά του προσώπου των αγαλμάτων που ταυτίζονται με τον Απόλλωνα. Η κλασική ελληνική επίδραση είναι τόσο έντονη στην απόδοση των λεπτομερειών του προσώπου και των μαλλιών, που δίνει την εντύπωση εισαγμένου έργου. Τα μαλλιά είναι έντεχνα επεξεργασμένα και καλύπτουν με ακτινοειδή τρόπο το πάνω μέρος της κεφαλής, καταλήγουν μπροστά σε μικρούς ελικοειδείς βοστρύχους που πλαισιώνουν το μέτωπο και πίσω σε πλοκάμους που πέφτουν στον αυχένα. Η κεφαλή αυτή βρέθηκε στη Λευκωσία και σήμερα βρίσκεται στο Κυπριακό Μουσείο αλλά πιθανό να προέρχεται από τη Λάπηθο. Στο Κυπριακό Μουσείο βρίσκεται και μια τρίτη γυναικεία κεφαλή αγάλματος από ασβεστόλιθο, που προέρχεται από το ναό της Αθηνάς στο ανάκτορο του Βουνιού και που ανήκει στα πρώιμα δείγματα της κυπρο - κλασσικής γλυπτικής τέχνης στο μέσο του 5ου αιώνα π.Χ. Παριστάνει τη θεά Αθηνά με ελληνικό κράνος, που καταλήγει σε σπειροειδή άκρα, και με χαρακτηριστικά προσώπου, που στις λεπτομέρειές τους αντιγράφουν παλαιότερα δείγματά της, κυπρο - ιωνικού ρυθμού, με τα μεγάλα αμυγδαλωτά μάτια και το χαρακτηριστικό ιωνικό μειδίαμα.

Από τα μεταγενέστερα αγάλματα της Κλασικής εποχής, που χρονολογούνται από τα τέλη του 5ου αιώνα μέχρι το 325 περίπου π.Χ., στο Κυπριακό Μουσείο υπάρχουν αρκετά δείγματα, ανάμεσα στα οποία τα αντιπροσωπευτικότερα, κατά χρονολογική ακολουθία, είναι: 1) Μια ασβεστολιθική κεφαλή ανδρικού αγάλματος, του τέλους του 5ου αιώνα π.Χ., που βρέθηκε σε ναό κοντά στο χωριό Στύλλοι της επαρχίας Αμμοχώστου. Η επιμελημένη διάταξη των μαλλιών και η επιβλητική έκφραση του προσώπου στο έργο αυτό θυμίζουν τα αντίστοιχα γλυπτικά έργα της Κλασικής Ελλάδας. 2) Μια άλλη ασβεστολιθική κεφαλή ανδρικού αγάλματος από το ιερό της Ποταμιάς, του τέλους του 5ου αιώνα π.Χ. με ιδεαλιστικά χαρακτηριστικά προσώπου, στα οποία είναι ολοφάνερη η προσπάθεια για απόδοση ήρεμης και φυσικής έκφρασης. Φέρει διάδημα και στεφάνι και το ορατό μέρος της κόμμωσης καλύπτει με απόλυτη συμμετρία το πάνω μέρος του μετώπου σε ομοιόμορφη σπειροειδή διάταξη. 3) Μια μαρμάρινη κεφαλή Αφροδίτης ή Υγείας, των αρχών του 4ου αιώνα π.Χ. που βρέθηκε στο γυμνάσιο της Σαλαμίνος το 1952. Όπως στην ασβεστολιθική κεφαλή ανδρικού αγάλματος από το ιερό της Ποταμιάς, έτσι και στην κεφαλή αυτή τα χαρακτηριστικά του προσώπου και η διάταξη της κόμμωσης αποδίδονται με απόλυτη συμμετρία και ιδεαλιστικό τρόπο και προδίνουν καθαρά κλασική ελληνική τεχνοτροπία. Το έργο αυτό, που είναι κατασκευασμένο από γνήσιο πεντελικό μάρμαρο και θυμίζει έργα του Πραξιτέλη, πιθανό να είναι δημιούργημα Έλληνα γλύπτη που κλήθηκε από τον ίδιο τον φιλέλληνα Ευαγόρα στην αυλή του για την κατασκευή γνήσιων ελληνικών έργων. 4) Ένα ασβεστολιθικό σύμπλεγμα αγάλματος καθισμένης γυναίκας και θεραπαινίδας, που κρατεί πυξίδα για φύλαξη πολύτιμων αντικειμένων, από το Μάριον, που χρονολογείται στα μέσα του 4ου αιώνα π.Χ. Η καθισμένη γυναικεία μορφή είναι θλιμμένη και ντυμένη με ποδήρη χιτώνα. Στο πίσω μέρος της κεφαλής φορεί πέπλο, που πέφτει στους ώμους. Η κόμμωση παρουσιάζει διάταξη ομοιόμορφων πλεξίδων που περιβάλλουν την κεφαλή σε μορφή διαδήματος. Το σύμπλεγμα βρέθηκε σε «δρόμο» τάφου και πιθανό η μορφή του αγάλματος να ταυτίζεται με τη νεκρή γυναίκα. 5) Ένα μικρό ασβεστολιθικό άγαλμα καθισμένου παιδιού, από το Λευκόνοικο, που ταυτίζεται με «ιερό παιδί» ("temple boy"). To μικρό αυτό άγαλμα, που χρονολογείται μεταξύ του 350 και 325 π.Χ., ανήκει στην κατηγορία των μικρών αγαλμάτων, που παριστάνουν καθισμένους εφήβους με αναθηματικά δώρα και που βρίσκονται μέσα σε ιερά και ναούς αφιερωμένα σε θεούς και θεές.

Επιτύμβιες στήλες:   Στα μέσα του 5ου αιώνα π.Χ. εμφανίζονται για πρώτη φορά και τα επιτύμβια ανάγλυφα από ασβεστόλιθο και μάρμαρο που εκδηλώνουν όχι μόνο σταθερή εξέλιξη και νέα επιτεύγματα της γλυπτικής τέχνης αλλά και μεγάλο σεβασμό για τους νεκρούς, προς τιμή των οποίων κατασκευάστηκαν, που απορρέει από τη γενική κοινωνικο - οικονομική και πολιτιστική πρόοδο. Ανάμεσα στα εκθέματα του Κυπριακού Μουσείου ξεχωριστή θέση κατέχει μια ασβεστολιθική επιτύμβια στήλη από τη Λύση με ανάγλυφη παράσταση πολεμιστή κατά τα τρία τέταρτα, που φέρει κράνος και θώρακα, κρατεί στο δεξί χέρι ακόντιο, στο αριστερό κυκλική ασπίδα και από τον δεξιό ώμο του είναι κρεμασμένο ένα εγχειρίδιο. Στο πάνω μέρος της δεξιάς γωνιάς βρίσκεται ελληνική επιγραφή με τις λέξεις ΔΙΟΝΥΣΙΟ[Σ] ΚΑΡΔΙΑΝΟ[Σ] που αποκαλύπτει το όνομα και επιβεβαιώνει την ελληνική καταγωγή του οπλισμένου νέου. Η σημαντική αυτή επιτύμβια στήλη, που χρονολογείται γύρω στο 450 π.Χ. απεικονίζει ανάγλυφα τη μορφή του Ελλαδίτη στρατιώτη Διονυσίου από την Καρδιά της Θράκης, που θα πρέπει να συμμετείχε στην εκστρατεία του Κίμωνος στην Κύπρο όπου και πέθανε αγωνιζόμενος για την απελευθέρωση του νησιού από τον περσικό ζυγό.

Μια δεύτερη ασβεστολιθική επιτύμβια στήλη που βρέθηκε στο Μάριον και που χρονολογείται γύρω στο 420 π.Χ., παριστάνει ανάγλυφη μορφή καθισμένης γυναίκας μ' ένα πουλί στο χέρι και πίσω από την κεφαλή της υπάρχει επιγραφή στην κυπρο - συλλαβική γραφή, που αποκαλύπτει την ταυτότητά της με τη φράση «Είμαι η Αριστίλα από τη Σαλαμίνα, κόρη του Ονάσιου». Η τριγωνική κορφή της στήλης είναι κοσμημένη με ανάγλυφο ανθέμιο, στη βάση του οποίου υπάρχουν δυο αντιθετικά σπειροειδή μοτίβα. Μερικά ίχνη γαλάζιου χρώματος μαρτυρούν ότι το ανάγλυφο ήταν βαμμένο με αυτό το χρώμα. Τα χαρακτηριστικά του προσώπου, η διάταξη της κόμμωσης και η ενδυμασία της εικονιζόμενης μορφής είναι πανομοιότυπα με τα χαρακτηριστικά των μορφών που παριστάνονται στις κλασικές αττικές επιτύμβιες στήλες.

Από το Μάριον προέρχεται και μια άλλη επιτύμβια στήλη από πεντελικό μάρμαρο, που χρονολογείται στα τέλη του 5ου αιώνα π.Χ. και που παριστάνει ανάγλυφα ένα γυμνό νέο, όρθιο μπροστά σε ενεπίγραφη τετραγωνική στήλη με κωνική κορφή. Ο εικονιζόμενος νέος φέρει ιμάτιο πάνω στον αριστερό βραχίονα που καλύπτει μόνο το πίσω μέρος του σώματός του. Η επιγραφή είναι στην κυπρο - συλλαβική γραφή και φανερώνει το όνομα του νεκρού με τις λέξεις «Είμαι ο Στάσης, γιος του Στασίοικου». Ο ρυθμός του επιτύμβιου αυτού ανάγλυφου, όπως και στο προηγούμενο ανάγλυφο, αντιγράφει πιστά την αντίστοιχη γλυπτική τέχνη του 5ου αιώνα π.Χ.

Μια άλλη μαρμάρινη επιτύμβια στήλη των αρχών του 4ου αιώνα π.Χ. από το Μάριον έχει σχήμα μικρού ναού με δυο παραστάσεις στα πλάγια και αέτωμα και παριστάνει μια ανάγλυφη σκηνή χωρισμού. Αριστερά, υπάρχει καθισμένη γυναικεία μορφή, από την οποία ένα μεγάλο μέρος έχει καταστραφεί, που ασφαλώς είναι η νεκρή, και δεξιά απ' αυτή στέκονται μια άλλη γυναικεία μορφή κι ένας άνδρας, ίσως στενοί συγγενείς της νεκρής, που την αποχαιρετούν. Στα πρόσωπα των όρθιων μορφών είναι έκδηλη η βαθιά θλίψη. Οι λεπτομέρειες στα χαρακτηριστικά των προσώπων και των σωμάτων όλων των ανάγλυφων μορφών αποδίδονται με πολλή φυσικότητα και τελειότητα και ταυτίζονται απόλυτα με εκείνα των κλασικών αττικών προτύπων.

Χάλκινα αγάλματα: Εκτός από τα λίθινα και μαρμάρινα αγάλματα και τις επιτύμβιες στήλες η μνημειακή γλυπτική του 5ου και 4ου αιώνα π.Χ. περιλαμβάνει στο ρεπερτόριό της και αρκετά χάλκινα αγάλματα μικρού και μεγάλου μεγέθους, που περιλαμβάνονται ανάμεσα στα ωραιότερα κομψοτεχνήματα του Κυπριακού Μουσείου και άλλων αρχαιολογικών μουσείων του εξωτερικού και που αντιπροσωπεύονται από τα ακόλουθα: 1) Κεφαλή αγάλματος του Απόλλωνος από την Ταμασσό, των μέσων του 5ου αιώνα π.Χ., γνωστή σαν κεφαλή Chatworth από την Ταμασσό και σήμερα στο Βρετανικό Μουσείο. Το κύριο χαρακτηριστικό γνώρισμα του έξοχου αυτού έργου είναι η αυστηρή έκφραση στα ιδεαλιστικά χαρακτηριστικά του προσώπου, που αποδίδονται με αυστηρή συμμετρία και άψογη τεχνική τελειότητα. Τα μαλλιά, που είχαν χυθεί χωριστά, είναι δεμένα σε κόμβο στο κέντρο της κεφαλής πάνω από το μέτωπο και πέφτουν προς τα κάτω σε δυο ομάδες βοστρύχων από τα δεξιά και αριστερά της κεφαλής. Όπως η μαρμάρινη κεφαλή της Υγείας από το γυμνάσιο της Σαλαμίνος έτσι και η κεφαλή αυτή φαίνεται να είναι έργο Ελλαδίτη γλύπτη και θυμίζει τα γλυπτά του ναού του Διός στην Ολυμπία. Το ύψος της κεφαλής φθάνει τα 31,6 εκατοστόμετρα και πιθανό να ταυτίζεται με την κεφαλή του περιβόητου χάλκινου υπερφυσικού αγάλματος του Απόλλωνος, που φημολογείται ότι βρέθηκε στην Ταμασσό το 1836 και είχε εξαχθεί από την Κύπρο κατατεμαχισμένο. 2) Αγαλμάτιο αγελάδας από χυτό συμπαγή χαλκό, των μέσων του 5ου αιώνα π.Χ., που βρέθηκε σ' ένα από τα θησαυροφυλάκια του ναού της Αθηνάς στο Βουνί από τη σουηδική αρχαιολογική αποστολή το 1928. Η απόδοση των λεπτομερειών του σώματος χαρακτηρίζεται από απόλυτη φυσικότητα και η όλη εμφάνιση του έργου θυμίζει τα αντίστοιχα περίφημα έργα του μεγάλου Έλληνα κλασικού γλύπτη Μύρωνος. 3) Μικρό σύμπλεγμα δυο λιονταριών των μέσων του 5ου αιώνα π.Χ., που κατασπαράσσουν ταύρο, από το ίδιο μέρος του ναού της Αθηνάς στο Βουνί. Το εντυπωσιακό αυτό σύμπλεγμα, που παρουσιάζει παρόμοια τεχνοτροπία μ' εκείνη της μικρής    αγελάδας, πιθανό να κοσμούσε σαν ανάγλυφο χάλκινο λέβητα ή τριπόδι, που δεν έχει διασωθεί. Και τα δυο αυτά ομοειδή έργα βρίσκονται στο Κυπριακό Μουσείο.

Πήλινα ειδώλια: Τα πήλινα ειδώλια των Κυπρο - Κλασικών χρόνων προέρχονται από διάφορα ιερά σ' ολόκληρη την Κύπρο, κυρίως από τα ιερά στο Μερσινάκι και την Κακοπετριά και από το ανάκτορο στο Βουνί. Όπως και στα λίθινα αγάλματα, η τεχνοτροπία των κοροπλαστικών έργων έχει καθαρά ελληνική επίδραση. Εκτός από ελάχιστα χειροποίητα τα υπόλοιπα κατασκευάζονταν σε μήτρες. Οι μήτρες εισάγονταν από την Ελλάδα ή κατασκευάζονταν στην Κύπρο σύμφωνα με τα ελληνικά πρότυπα. Στον 5ο αιώνα κυριαρχεί ο τύπος των «Κορών», αλλά στον 4ο αιώνα επιβάλλεται ο τύπος των Ταναγραίων «Κορών». Ωστόσο, σ' ολόκληρη τη διάρκεια των Κυπρο - Κλασικών χρόνων, με τους δυο κυριότερους τύπους συνυπάρχουν και μερικοί άλλοι τύποι με εντελώς διαφορετική τεχνοτροπία, από τους οποίους άλλοι μιμούνται τα πρότυπα της Αγίας Ειρήνης και άλλοι παλαιότερους τύπους των Αρχαϊκών χρόνων. Εκτός από ειδώλια που παριστάνουν μεμονωμένες μορφές, υπάρχουν και συμπλέγματα ειδωλίων με μια ή περισσότερες μορφές σε συνδυασμό κυρίως με άλογα και ταύρους. Από τα εκθέματα του Κυπριακού Μουσείου τα περισσότερα είναι γυναικεία ειδώλια που εκπροσωπούν όλους τους τύπους, ιδιαίτερα όμως τους δυο κυριότερους. Το αρχαιότερο απ' αυτά είναι μια γυναικεία κεφαλή με κωνικό κάλυμμα και με το χαρακτηριστικό αρχαϊκό ιωνικό μειδίαμα, που χρονολογείται στο 475 περίπου π.Χ. Άλλη κεφαλή, από το ανάκτορο του Βουνιού, των μέσων του 5ου αιώνα π.Χ., φέρει διάδημα κοσμημένο με ανθέμια και κάλυκες λωτού. Μια τρίτη ανδρική κεφαλή, από το ιερό στο Μερσινάκι, που εντάσσεται μεταξύ του 450 και 400 π.Χ. έχει βαθιά μάτια, μικρό στόμα και γενικά παρουσιάζει επίδραση από τα ελληνικά ειδώλια, που χαρακτηρίζονται από ρεαλισμό. Ένα γυναικείο αγαλμάτιο με λύρα, μια γυναικεία κεφαλή με ψηλό καλάθι κοσμημένο με ανάγλυφες σφίγγες κι ένα προσωπείο, που παριστάνει προτομή γυναίκας με πέπλο είναι τα αντιπροσωπευτικότερα δείγματα του 4ου αιώνα π.Χ.

Τα ειδώλια του τύπου των Ταναγραίων «Κορών», παριστάνουν γυναίκες που χαρακτηρίζονται από κομψότητα, χάρη και μεγαλοπρέπεια. Στον 4ο αιώνα τα ειδώλια αυτά αντικαταστάθηκαν από τα ειδώλια τύπου Μυρίνας (πόλης της Μικράς Ασίας), που είναι ζωηρότερα και χρωματισμένα με λευκό, γαλάζιο, κόκκινο και κίτρινο χρώμα. Παριστάνουν κυρίως γυναικείες μορφές όρθιες ή καθισμένες. Οι Ταναγραίες «Κόρες» φορούν ποδήρη πτυχωτό χιτώνα και πέπλο, που κάποτε καλύπτει ολόκληρο το σώμα και τα χέρια, και κρατούν λύρα. Σε μερικές περιπτώσεις ο τύπος των Ταναγραίων παρουσιάζει σύμπλεγμα δυο γυναικών από τις οποίες η μια χορεύει, ή μιας ανδρικής και μιας γυναικείας μορφής, όπου η γυναίκα αποστρέφεται τον άνδρα που φέρει κωμικό προσωπείο.

Από τα ειδώλια με παραστάσεις θεών τα κυριότερα είναι ένα σύμπλεγμα της Ιππίας Αθηνάς σε τέθριππο, από το Μερσινάκι, των μέσων του 5ου αιώνα π.Χ., στο οποίο η θεά φορεί αιγίδα και περικεφαλαία και είναι έτοιμη να ανεβεί στο άρμα, και ένα άλλο ειδώλιο από την Κακοπετριά, των αρχών του 5ου αιώνα π.Χ., που παριστάνει την Αθηνά με κράνος. Μερικές πανομοιότυπες κεφαλές από την Κακοπετριά, παριστάνουν τον Ηρακλή με λεοντή στην κεφαλή και με χαρακτηριστικά προσώπου που θυμίζουν τις λεπτομέρειες του προσώπου των λίθινων αγαλμάτων των μέσων του 5ου αιώνα π.Χ.

Τα μεγάλα πήλινα αγάλματα είναι πολύ σπάνια. Το σημαντικότερο από τα μέχρι σήμερα γνωστά είναι ένα επιτύμβιο δείγμα, που παριστάνει μεσήλικα γενειοφόρο άνδρα καθισμένο στο κρεβάτι με ιδεαλιστικά χαρακτηριστικά του προσώπου που θυμίζουν τα λίθινα αγάλματα του 4ου αιώνα π.Χ. Το πήλινο αυτό έργο, που είναι μοναδικό στο είδος του και έχει ύψος 51 εκ. και μήκος 52 εκ., βρίσκεται στο Μουσείο του Ιδρύματος Πιερίδη στη Λάρνακα.