Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Στην Πρώιμη εποχή του Χαλκού η χαλκολιθική (2500- 1900π.χ) μικρογλυπτική τέχνη των λίθινων ειδωλίων εκτοπίζεται από την κοροπλαστική, που κυριαρχεί απόλυτα, αναπτύσσεται απότομα σε μεγάλο βαθμό και παρουσιάζει πολυποίκιλα πήλινα ειδώλια, άλλοτε ανεξάρτητα και ολόγλυφα και άλλοτε συνδυασμένα και ανάγλυφα πάνω στα περίφημα τελετουργικά ερυθροστιλβωτά αγγεία. Τα περισσότερα από τα νέα κοροπλαστικά έργα προέρχονται κυρίως από τα νεκροταφεία στους Βουνούς, κοντά στο Πέλλα Παΐς, στη Φιλιά, στην Κυρά, στη Βασίλεια, στη Δένεια, στη Λάπηθο, στον Κοτσιάτη, στο Μαργί και στην Αγία Παρασκευή Λευκωσίας. Εκτός από την εκδήλωση κοινωνικής και οικονομικής προόδου, που ήταν το άμεσο αποτέλεσμα από την άφθονη και συνεχή εξαγωγή του χαλκού στις γειτονικές χώρες, τα αποκαλυφθέντα ειδώλια καθρεφτίζουν το βαθύ θρησκευτικό συναίσθημα των δημιουργών τους, που απορρέει από τη λατρεία των νεκρών και της θεάς της γονιμότητας.

Τα ανθρωπόμορφα ολόγλυφα ειδώλια πάνω στο χείλος πυξίδων και άλλων αγγείων, τα μικρά γυναικεία ειδώλια που κρατούν βρέφη και οι παραστάσεις ενός ζευγαριού στο κρεβάτι και μιας ομάδας ανθρώπων που βοηθούν στη γέννα, είναι αναμφίβολα σαφείς αποδείξεις για τη λατρεία της θεάς της γονιμότητας. Η θεά της γονιμότητας παριστάνεται τώρα στο νέο τύπο των σανιδόσχημων ειδωλίων, που αντικαθιστούν τα πικρολιθικά απλά γυναικεία και τα σύνθετα σταυρόσχημα ειδώλια της Χαλκολιθικής περιόδου. Στα περισσότερα γυναικεία σανιδόσχημα ειδώλια τα στήθη τονίζονται ιδιαίτερα με ομάδες από εγχάρακτες γραμμές. Σε μερικά όμως απ' αυτά τα στήθη είναι ανάγλυφα. Ένα σύνθετο τελετουργικό αγγείο από τους Βουνούς, που αποτελείται από τέσσερα μικρά ημισφαιρικά κύπελλα έχει σαν κοινή λαβή του ένα γυναικείο σανιδόσχημο ειδώλιο, που κρατά βρέφος στην αγκαλιά του και που επιδεικνύει ταυτόχρονα τα προεξέχοντα ανάγλυφα στήθη. Εκτός από τα σανιδόσχημα ειδώλια τη θεά της γονιμότητας σαν βρεφοκρατούσα ή κουροτρόφο παριστάνουν και μερικά ολόγλυφα ειδώλια, τα οποία πιθανό να προέρχονται από το διακοσμητικό σύνολο που κοσμούσε τα χείλη μερικών τελετουργικών αγγείων.

Στα περισσότερα τελετουργικά αγγεία οι ταυροκεφαλές δεσπόζουν ανάμεσα στ' άλλα ολόγλυφα διακοσμητικά μοτίβα. Το διακοσμητικό αυτό στοιχείο που παρουσιάζεται για πρώτη φορά αποτελεί το νέο σύμβολο της θεάς της γονιμότητας. Εκτός από τις ταυροκεφαλές, οι ολόγλυφες διακοσμητικές συνθέσεις των τελετουργικών αγγείων περιλαμβάνουν και φίδια είτε σε οριζόντια είτε σε κάθετη διάταξη, που κι αυτά για πρώτη φορά εμφανίζονται και συμβολίζουν τη χθόνια θεότητα ή το θάνατο.

Έτσι, είναι ολοφάνερο ότι, παράλληλα με τη συνέχιση της λατρείας της θεάς της γονιμότητας, εμφανίζεται τώρα και η λατρεία της θεότητας του θανάτου και τα νέα σύμβολά τους είναι, αντιστοίχως, οι ταυροκεφαλές ή τα βουκράνια και τα φίδια.

Εκτός από τα σανιδόσχημα πήλινα ειδώλια και τ' άφθονα τελετουργικά αγγεία με τις ολόγλυφες ανθρώπινες και ζωικές μορφές, το νεκροταφείο στους Βουνούς απέδωσε κι ένα εξαιρετικό σύμπλεγμα μικροπλαστικών έργων, που φανερώνει την μεγάλη εξέλιξη της κοροπλαστικής τέχνης και ταυτόχρονα επιβεβαιώνει την ύπαρξη ειδικών θρησκευτικών τελετών για τη λατρεία της θεάς της γονιμότητας. Το μοναδικό αυτό κοροπλαστικό δημιούργημα παριστάνει σε μικρογραφία ένα κυκλικό ιερό με μια πλατιά είσοδο, μέσα στο οποίο διαδραματίζεται ολοζώντανη μια σκηνή ιεροτελεστίας ή κάποιας μυσταγωγίας. Στο κέντρο του κυκλικού τοίχου, απέναντι από την είσοδο, εικονίζεται μια ανάγλυφη σύνθεση τριών λατρευτικών αντικειμένων σε μορφές ξοάνων με ταυροκεφαλές, που έχουν τα χέρια ενωμένα σε έκταση και από τις ενώσεις των χεριών κρέμονται φίδια. Τα τρία ξόανα πλαισιώνονται από έξι ολόγλυφες ανθρώπινες μορφές με ταυροκεφαλές, που κάθονται με σταυρωμένα χέρια σε χαμηλά έδρανα, δυο στ' αριστερά και τέσσερις στα δεξιά. Ένα χαμηλό ημικυκλικό περίφραγμα στο δάπεδο του ιερού απομονώνει τα ξόανα από τον υπόλοιπο λατρευτικό χώρο. Πίσω απ' αυτό μια, παρόμοια με τις άλλες, ανθρώπινη μορφή είναι γονατιστή και με τα χέρια απλωμένα σε στάση προσευχής κοιτάζει με δέος τα τρία ξόανα. Πιο πίσω στ' αριστερά της γονατιστής μορφής, μια άλλη επιβλητική μορφή με διάτρητα αυτιά και μ' ένα είδος στέμματος στην κεφαλή, που ίσως να είναι ο αρχιερέας ή ο αρχηγός της κοινότητας, κάθεται με σταυρωμένα χέρια σε πολύ ευρύχωρο θρόνο. Δεξιά από την κύρια αυτή μορφή μια ομάδα από έξι άλλες μορφές με ταυροκεφαλές και με τα χέρια σταυρωμένα, σε κυκλική διάταξη, παρακολουθεί κι αυτή, όρθια σε στάση προσευχής την ιεροτελεστία. Δυο άλλες παρόμοιες, όρθιες, μορφές, που πιθανό να εκτελούν χρέη φρουρών, βρίσκονται δεξιά και αριστερά της εισόδου και, παράλληλα με τα καθήκοντά τους, προσεύχονται κι αυτές και προσέχουν ταυτόχρονα δυο ζεύγη ταύρων μέσα σε περιφράγματα, που φαίνεται να προορίζονταν για θυσία. Στην άκρη του αριστερού περιφράγματος μια, πανομοιότυπη με τις άλλες, μορφή κρατά στην αγκαλιά της βρέφος, που κι αυτό ίσως να προοριζόταν για θυσία μαζί με τους ταύρους και δίπλα απ' αυτή μια άλλη μορφή συμπληρώνει τον αριθμό των προσώπων, που συμμετέχουν στην ιεροτελεστία. Την πιθανή υπόθεση για το μυστηριακό χαρακτήρα της ιεροτελεστίας τονίζει η ανάγλυφη απεικόνιση ενός ανεπιθύμητου επισκέπτη, που, κι αυτός με ταυροκεφαλή, σκαρφαλωμένος στον ψηλό τοίχο του ιερού, προσπαθεί να παρακολουθήσει απ' έξω τι ακριβώς γίνεται μέσα στο λατρευτικό χώρο.

Η επικρατέστερη ερμηνεία για το συμβολισμό και το βαθύτερο νόημα της ιεροτελεστίας που παριστάνει το μικρογραφικό ομοίωμα του κυκλικού ιερού τεμένους των Βουνών είναι ότι οι θρησκευτικές αυτές τελετές γίνονταν για να εκφράσουν με τον πιο έντονο τρόπο τη λατρεία στους θεούς της γονιμότητας και του θανάτου, που, τα αντίστοιχα, νέα ιερά σύμβολά τους ήταν οι ταύροι και τα φίδια.

Δυο άλλα μικροπλαστικά έργα που παριστάνουν πήλινα ομοιώματα ιερών χώρων και που αποτελούν συμπληρωματικές μαρτυρίες για τις ίδιες θρησκευτικές δοξασίες και σ' άλλα μέρη του νησιού, βρέθηκαν σε τάφους στο νεκροταφείο του Κοτσιάτη στην κεντρική περιοχή της Κύπρου. Πρόκειται για δυο πανομοιότυπες μικρογραφικές αναπαραστάσεις απλών ιερών σε μορφή τετράπλευρου τοίχου, όπου εικονίζονται ανάγλυφα τρία σανιδόμορφα ξόανα με κερατοειδείς προεξοχές και με ενωμένα τα χέρια σε έκταση, όπως ακριβώς και στους Βουνούς, αλλά εδώ τα φίδια απουσιάζουν. Πάνω σ' ένα μικρό τετράγωνο δάπεδο, μπροστά από τα ξόανα, μια όρθια ανθρώπινη μορφή, δίπλα από ένα πήλινο πίθο, φαίνεται να περάτωσε το έθιμο των σπονδών προς τιμή της θεάς της γονιμότητας, που κι εδώ συμβολίζεται με τις ταυροκεφαλές.

Από τους ίδιους τάφους του νεκροταφείου στους Βουνούς προέρχεται κι ένα άλλο αξιόλογο μικροπλαστικό σύμπλεγμα, που παριστάνει με ολόγλυφες ανθρωπόμορφες και ζωόμορφες συνθέσεις, πάνω σε χαμηλό ορθογώνιο βάθρο, μια ολοζώντανη σκηνή από την καλλιέργεια της γης με βόδια. Δυο ζευγάρια βοδιών, το ένα πίσω από το άλλο σύρουν, κάτω από το ζυγό, το αλέτρι, που αποτελείται από το ρυμό, τη λαβή και το υνί και που θυμίζει το Ησιόδειο άροτρο, καθώς και αυτό που μέχρι και πρόσφατα εχρησιμοποιείτο σε μερικά χωριά του νησιού. Πίσω από κάθε αλέτρι υπάρχει κι ένας γεωργός. Στα αριστερά του πρώτου ζευγαριού βρίσκονται δυο ανθρώπινες μορφές που κρατούν ένα λεκανοειδές σκεύος ή ύφασμα, που πιθανό να αντιπροσωπεύει το ειδικό δοχείο ή το σακί με το σπόρο. Πίσω από τις δυο αυτές μορφές υπάρχει ένα ζώο, που το ακολουθεί μια άλλη ανθρώπινη μορφή. Τόσο το πήλινο αυτό σύμπλεγμα όσο και το ομοίωμα του κυκλικού ιερού των Βουνών αποτελούν μοναδικά δείγματα εξελιγμένης μικροπλαστικής τέχνης και πειστικές αποδείξεις για τη μεγάλη κοινωνικο - οικονομική και πολιτιστική ανάπτυξη του νησιού κατά τη διάρκεια των δυο τελευταίων φάσεων της Πρώιμης εποχής του Χαλκού.

Μέση Εποχή του Χαλκού (1900 - 1650 π.Χ.): Η μικροπλαστική και κοροπλαστική τέχνη των αναπαραστάσεων ιερών χώρων, των σανιδόσχημων και διαφόρων άλλων ειδωλίων και των ολόγλυφων ή ανάγλυφων μορφών πάνω σε σύνθετα και απλά αγγεία, που αναπτύχθηκε σημαντικά στην Πρώιμη εποχή του Χαλκού, συνεχίζεται σε μια πιο εξελιγμένη μορφή και στη Μέση εποχή του Χαλκού με λιγότερα όμως αντιπροσωπευτικά δείγματα.

Από τις αναπαραστάσεις ιερών χώρων ένα μόνο μικρό ομοίωμα ιερού είναι γνωστό, που βρέθηκε στο συνοικισμό της Καλοψίδας το 1960 από τη σουηδική αποστολή υπό τη διεύθυνση του καθηγητή Paul Aström. To μοναδικό αυτό μικροπλαστικό έργο, που σήμερα βρίσκεται στο Κυπριακό Μουσείο, παριστάνει ανάγλυφα ξόανα με ταυροκεφαλές και θυμίζει τα δυο προγενέστερα ομοιώματα ιερών της Πρώιμης εποχής του Χαλκού, που προέρχονται από τον Κοτσιάτη. Τα κύρια χαρακτηριστικά του γνωρίσματα είναι τα εκλεπτυσμένα ανάγλυφα σώματα και πρόσωπα των εικονιζόμενων μορφών και η αυστηρή τυποποίησή τους.

Τα νέα σανιδόσχημα ειδώλια είναι κατασκευασμένα με περισσότερο νατουραλισμό κι αντί του ερυθροστιλβωτού γανώματος και των εγχάρακτων γραμμών, που φέρουν σ' ολόκληρο το σώμα τα παλαιότερα πρότυπά τους, αυτά είναι καλυμμένα με λεπτό επίχρισμα, διανθισμένο με απλή και απέριττη, γραπτή γραμμική διακόσμηση. Χαρακτηριστικό δείγμα αποτελεί το πήλινο σανιδόσχημο ειδώλιο του Κυπριακού Μουσείου που προέρχεται από τάφο του νεκροταφείου στην Αγία Παρασκευή Λευκωσίας και που παριστάνει γενειοφόρο άνδρα με ανάγλυφα τα χαρακτηριστικά του προσώπου και ερυθρωπό γραπτό διάκοσμο οριζόντιων παράλληλων γραμμών σ' ολόκληρο το σώμα.

Ένα άλλο πήλινο ειδώλιο της ίδιας εποχής, αλλά με κυλινδρικό σώμα, που βρίσκεται στο Μουσείο του Ιδρύματος Πιερίδη στη Λάρνακα, παριστάνει γυναίκα, που κρατά βρέφος στην αγκαλιά της. Το πρωτότυπο αυτό ειδώλιο, που ακολουθεί την τεχνοτροπία των σανιδόσχημων ειδωλίων και που χαρακτηρίζεται από ασύμμετρες αναλογίες, αποτελεί πειστική συμβολική απεικόνιση της θεάς της γονιμότητας, που συνέχισε να λατρεύεται στο νησί σ' ολόκληρη τη διάρκεια της εποχής του Χαλκού.

Από τα μικροπλαστικά δείγματα ολόγλυφων ανθρώπινων μορφών πάνω σε σύνθετα και απλά αγγεία αξιόλογα είναι: 1) Μια λεμβόσχημη πυξίδα από το νεκροταφείο στους Βουνούς με γραπτή γεωμετρική διακόσμηση και με δυο προτομές αλόγων με αναβάτες στα δυο άκρα, που βρίσκεται στο Κυπριακό Μουσείο στη Λευκωσία. 2) Ένα βαθύ κύπελλο σε ομοίωμα πλοίου, άγνωστης προέλευσης, με γραπτή ερυθρωπή διακόσμηση και οκτώ ανθρώπινες μορφές καθισμένες γύρω στο χείλος του αγγείου. 3) Ένας λαιμός μεγάλου ερυθροστιλβωτού αγγείου με επτά ανθρώπινες μορφές γύρω στο χείλος, από τις οποίες οι πέντε ασχολούνται με πλύσιμο ρούχων ή ζύμωμα αλεύρου, η έκτη κρατά στην αγκαλιά της βρέφος και η έβδομη ένα αγγείο. Όλες οι μορφές φέρουν κάλυμμα στην κεφαλή και περιδέραια, που παριστάνονται ανάγλυφα κι έχουν διάτρητα τα μάτια και τα στόματα κι ανάγλυφες τις μύτες. Η προέλευσή του είναι άγνωστη και βρίσκεται στο Μουσείο του Λούβρου στο Παρίσι. 4) Ένα σύνθετο αγγείο με γραπτή ερυθρωπή διακόσμηση, που αποτελείται από δυο πανομοιότυπες τριποδικές προχοΐσκες με μια ανθρώπινη μορφή ανάμεσά τους. Προέρχεται από τη Λάπηθο και βρίσκεται στο Κυπριακό Μουσείο. 5) Ένα άλλο σύνθετο αγγείο με παρόμοια διακόσμηση, που αποτελείται από δυο ομοιόμορφες προχοΐσκες με διάτρητες αποφύσεις και σχηματοποιημένες ανθρώπινες κεφαλές πάνω σε μεγάλους λαιμούς. Η προέλευσή του είναι άγνωστη και βρίσκεται στο Μουσείο του Ιδρύματος Πιερίδη στη Λάρνακα. 6) Ένα αγγείο δίχρωμου ρυθμού με ανθρώπινη κεφαλή πάνω στο λαιμό και με ζωγραφιστά τα χαρακτηριστικά του προσώπου. Δυο μικρές προεξοχές στον ώμο του αγγείου φαίνεται να υποδηλώνουν τα χέρια. Προέρχεται από την περιοχή Μόρφου και βρισκόταν πριν από την τουρκική εισβολή στην συλλογή Χατζηπροδρόμου στην κατεχόμενη σήμερα Αμμόχωστο.

Η πρώτη γλυπτική καινοτομία στη Μέση εποχή του Χαλκού παρατηρείται σ' ένα μεγάλο θαλαμοειδή τάφο, που βρέθηκε στα Παλιάλωνα, κοντά στο Κάρμι της Κερύνειας. Στη βόρεια πλευρά του δρόμου του τάφου υπάρχει, ενσωματωμένη στο βράχο, μια ανάγλυφη μορφή, επιπεδόσχημη και ατημέλητη, που ξεπερνά το ύψος του ενός μέτρου, και που αποτελεί το αρχαιότερο ταφικό ανάγλυφο στην Κύπρο. Η νέα αυτή γλυπτική καινοτομία και η ποιοτική ανωτερότητα των άλλων μικροπλαστικών και κοροπλαστικών έργων στη Μέση εποχή του Χαλκού συμβαδίζουν με τη ραγδαία εξέλιξη της όλης αρχαίας κυπριακής τέχνης, που είναι το άμεσο αποτέλεσμα της γενικής οικονομικής και πολιτιστικής προόδου στη διάρκεια ολόκληρης της εποχής του Χαλκού.

Τελευταία εποχή του Χαλκού (1650-1050 π.Χ.): Παράλληλα με τη συνεχή άνοδο του οικονομικού και πολιτιστικού επιπέδου στην Τελευταία εποχή του Χαλκού, εξελίσσεται με γοργό ρυθμό και η γλυπτική τέχνη και δημιουργεί αριστουργηματικά κομψοτεχνήματα απαράμιλλης τεχνοτροπίας και δεξιοτεχνίας.

Ειδώλια: Τα πήλινα σανιδόσχημα ειδώλια της Μέσης εποχής του Χαλκού εξαφανίζονται σχεδόν ολότελα και παραχωρούν τη θέση τους σε δυο νέους τύπους πήλινων ανθρωπόμορφων και ζωόμορφων ειδωλίων. Ο πρώτος τύπος αντιπροσωπεύεται από τα κοίλα γυναικεία ειδώλια, που θυμίζουν τις παραστάσεις της ανατολικής θεάς Αστάρτης πάνω σε βαβυλωνιακές κυλινδρικές σφραγίδες και που ταυτίζονται με τα σύμβολα της θεάς της γονιμότητας, της οποίας η λατρεία φαίνεται να κυριαρχεί ακόμη σ' ολόκληρο το νησί. Η γυναικεία μορφή είναι όρθια και γυμνή με τα χέρια άλλοτε κάτω από τους μαστούς με βρέφος στην αριστερή αγκάλη και άλλοτε κατά μήκος των πλευρών σε στάση προσοχής. Τα χαρακτηριστικά του γυναικείου φύλου αποδίδονται με εγχάρακτες γραμμές σε τριγωνικό σχήμα, το πρόσωπο είναι πτηνόμορφο με εξογκωμένα μάτια και κυρτή μύτη και από τα διάτρητα αυτιά κρέμονται δυο μεγάλα κυλινδρικά σκουλαρίκια. Ο τύπος αυτός είναι συριακής προέλευσης και εκτός από την Κύπρο αμυδρά δείγματά του υπάρχουν στην Αίγυπτο και σε μερικές χώρες της δυτικής Ασίας. Τα περισσότερα από τα γνωστά κυπριακά ειδώλια προέρχονται από τάφους, που σκάφτηκαν σε διάφορα μέρη του νησιού, ιδιαίτερα στην Έγκωμη Αμμοχώστου.

Ο δεύτερος τύπος περιλαμβάνει ειδώλια, που αντιγράφουν παρόμοια έργα γνήσιας μυκηναϊκής τέχνης με στιλβωτό επίχρισμα. Αρκετά απ' αυτά παριστάνουν βρεφοκρατούσες γυναίκες, μερικά ταύρους και συμπλέγματα ανδρών και ταύρων και άλλα σχηματοποιημένα άρματα με δυο άλογα και άλογα με αναβάτες. Από τα εκθέματα ειδωλίων του Κυπριακού Μουσείου αξιόλογα δείγματα είναι ένα σχηματοποιημένο άλογο με αναβάτη καθισμένο σε πλάγια θέση, μια βρεφοκρατούσα γυμνή γυναικεία μορφή με πτηνόμορφο πρόσωπο και μεγάλα διάτρητα αυτιά με κυλινδρικά σκουλαρίκια κι ένα σύμπλεγμα ταύρου και γυμνού άνδρα σε μετωπική παράσταση. Ένα άλλο σημαντικό πήλινο γυμνό γυναικείο ειδώλιο με διπλωμένα χέρια κάτω από τους μαστούς και με εγχάρακτη και γραπτή διακόσμηση βρίσκεται στο Μουσείο του Ιδρύματος Πιερίδη στη Λάρνακα. Από τα ταυρόσχημα ειδώλια ξεχωρίζει ένα ρυτό με λευκή γραπτή διακόσμηση σε νατουραλιστική τεχνοτροπία, που βρισκόταν πριν από την τουρκική εισβολή στην ιδιωτική συλλογή Χατζηπροδρόμου στην Αμμόχωστο.