Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Καμιά άλλη θεότητα των προχριστιανικών εποχών δεν ενέπνευσε και δεν απασχόλησε τόσους πολλούς καλλιτέχνες όσο η Αφροδίτη. Οι ιδιότητες της θεάς του έρωτα και της ομορφιάς, καθώς και οι πολλές περιπέτειές της, δεν ήταν δυνατό ν' αφήσουν ασυγκίνητους τους μεγάλους καλλιτέχνες του αρχαίου κόσμου αλλά και μεταγενέστερους, όπως της Αναγέννησης, που αφιέρωσαν σ' αυτήν αμέτρητα αριστουργήματα. Κοντά σ' αυτά, τα μουσεία έχουν μεγάλες συλλογές από παραστάσεις της θεάς σε λατρευτικά ειδώλια, σε αγάλματα, σε εικονογραφήσεις αγγείων, σε νομίσματα κλπ. Ακόμη είναι χαρακτηριστικό ότι όλοι οι αρχαίοι συγγραφείς ασχολήθηκαν με την Αφροδίτη, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο.

Πέραν των διάφορων λίθινων και πήλινων ειδωλίων της θεάς της Γονιμότητας, τα αρχαιότερα αγάλματα της Αφροδίτης, σε πανελλαδικό επίπεδο, χρονολογούνται στον 6ο – 5ο π.Χ. αιώνα. Την παριστάνουν ντυμένη, όχι γυμνή, με μακρύ φόρεμα μέχρι το έδαφος (ποδήρη χιτώνα) και με πέπλο στο κεφάλι. Έτσι εικονίζεται και σε ζωγραφικές παραστάσεις (όπως σε αγγεία), και έτσι αποτυπώνεται και σε νομίσματα. Ως Ουρανία, παριστάνεται αυστηρή, σεμνή, αξιοπρεπής, με μετρημένες ελαφρές κινήσεις. Τα μαλλιά της είναι προσεκτικά κτενισμένα, με ωραία κόμμωση, σε κότσο ή συγκρατημένα με ένα διάδημα. Κάποτε φορεί και κόσμημα στο κεφάλι. Η κίνηση στα χέρια και γενικά στο σώμα δεν είναι καθόλου έντονη ή προκλητική. Συχνά είναι ανασηκωμένο το ένα χέρι στο οποίο κρατεί κάποιο σύμβολό της, όπως ένα λουλούδι ή ένα περιστέρι. Άλλοτε εικονίζεται καθισμένη σε θρόνο κοσμημένο με σύμβολα από τη χλωρίδα ή την πανίδα (όπως ένας λαγός). Στην Ήλιδα η μη σωζόμενη Αφροδίτη του Φειδία πατούσε το πόδι της πάνω σε μία χελώνα που, κατά τον Πλούταρχο, ήταν σύμβολο της καθιστικής σπιτικής ζωής της μητέρας της οικογένειας. Η μεταγενέστερη Επιτραγία Αφροδίτη του Σκόπα, η Πάνδημος, καθόταν πάνω σε ένα τράγο (Παυσανίας, Στ΄, 25.2).

Ως προστάτιδα του γάμου αλλά και της μητρότητας, είναι ντυμένη και πάλι με μακρύ χιτώνα, που όμως αφήνει ακάλυπτο τον ένα της ώμο μαζί και το ένα στήθος (όπως το ένα γυναικείο στήθος γυμνώνεται για τον θηλασμό του βρέφους). Επίσης, ως θεά της Αγάπης και του Έρωτα, παριστάνεται υστερότερα γυμνή ως τη μέση, με σπουδαιότερο δείγμα αυτού του τύπου το περίφημο άγαλμα της Αφροδίτης της Μήλου, κόσμημα σήμερα του Μουσείου του Λούβρου στο Παρίσι. Αυτές οι ημίγυμνες παραστάσεις της θεάς ήταν το ενδιάμεσο στάδιο από την αυστηρότητα και το συντηρητικό ντύσιμο στο εντελώς γυμνό.

Πολλά ήσαν τα γυμνά αγάλματα της θεάς κατά τους Κλασικούς χρόνους, την εποχή δηλαδή κατά την οποία οι τέχνες είχαν φθάσει στο απόγειο της ακμής τους, σε βαθμό τελειότητας (γι’ αυτό εξάλλου η εποχή εκείνη ονομάστηκε Κλασική). Αλλά και τα εντελώς γυμνά αγάλματα της θεάς, που απαντώνται σε διάφορους τύπους (Αναδυομένη, Λουομένη, Παρακύπτουσα κ.α.) δεν έχουν τίποτα το προκλητικό ούτε στη στάση ούτε στην έκφραση. Δεν δημιουργήθηκαν για να εκπέμπουν ερωτισμό αλλά για ν’ αποτελούσαν ένα ύμνο στην ωραιότητα και στο μεγαλείο του έρωτα.

Αυτός ο ύμνος στη ζωή, ο ύμνος του γυμνού σώματος, που εκφράστηκε από μεγάλους καλλιτέχνες όπως ο Σκόπας και ο Πραξιτέλης, αυτή η καθιέρωση του εντελώς γυμνού ως εξιδανίκευσης, δεν αφορούσε μόνο στην Αφροδίτη. Απαντάται, σε μία δημιουργική καλλιτεχνική έξαρση, και σε άλλες θεότητες (λ.χ. Απόλλων, Ποσειδών, Ερμής), σε ημίθεους (Ηρακλής, Αχιλλέας, Προμηθέας), και ακόμη σε ήρωες, σε αθλητές, σε αυτοκράτορες αργότερα, όταν οι Ρωμαίοι αντέγραψαν τα ελληνικά πρότυπα. Έτσι, σώζονται ρωμαϊκά αντίγραφα χαμένων ελληνικών πρωτοτύπων, όπως για παράδειγμα άγαλμα της Αφροδίτης της Κνίδου, από χαμένο έργο του Πραξιτέλη, με τη θεά γυμνή, να απλώνει το χέρι στο ιμάτιό της που είναι απλωμένο σε ένα μεγάλο δοχείο. Μια μεγάλη σειρά γυμνών έργων είχε γίνει από σπουδαίους καλλιτέχνες, ήταν ένα «κίνημα» που έγινε ιδιαίτερα προσφιλές. Η εξιδανίκευση ήταν ένας του στόχος. Το γυμνό άγαλμα, για παράδειγμα, του Σεπτημίου Σεβήρου (Κυπριακό Μουσείο), δείχνει ένα ιδανικό σώμα, ανεξάρτητα εάν στην πραγματικότητα ο αυτοκράτορας μπορεί να είχε και την κοιλίτσα του ή να ήταν στραβοκάννης. Ας μη ξεχνούμε ότι και στους αγώνες, όπως οι Ολυμπιακοί, και στα στάδια, οι αθλητές αγωνίζονταν εντελώς γυμνοί, χωρίς η γύμνια να περιείχε αισχρότητα ή εκφυλισμό.

Το γυμνό επανήλθε θριαμβευτικά στις τέχνες με την Αναγέννηση (θυμηθείτε μόνο τον περίφημο Δαυίδ του Μιχαήλ Αγγέλου). Και η Αφροδίτη επανήλθε, ύστερα από τους σκοτεινούς αιώνες του μαύρου Μεσαίωνα και των Ιερών Εξετάσεων, ως εάν να συμβόλιζε ακριβώς την ευρωπαϊκή Αναγέννηση. Η Αφροδίτη υπήρξε προσφιλές θέμα των μεγάλων, κυρίως Ιταλών καλλιτεχνών. Δύο εξαίρετοι μεγάλοι πίνακες του Σάντρο Μποτιτσέλι (β΄ μισό 15ου αιώνα), από τα γνωστότερα παγκοσμίως έργα τέχνης (σήμερα στο Μουσείο Ουφίτσι της Φλωρεντίας) έχουν σαν θέμα τους το ένα τη γέννηση της Αφροδίτης και το άλλο μία αλληγορία της Άνοιξης με την (ντυμένη με πολυτέλεια) Αφροδίτη ως κεντρικό πρόσωπο, περιβαλλόμενη από τις τρεις Χάριτες, τη Χλωρίδα (προσωποποίηση της βλάστησης, η Φλώρα των Ρωμαίων) και άλλα πρόσωπα.

Πάντως η Αναγέννηση έσπρωξε και πάρα πέρα το γυμνό, προσθέτοντάς του τώρα και το στοιχείο του ερωτισμού. Παράδειγμα ο πίνακας του Τιντορέτο (16ος αιώνας) με τίτλο «Αφροδίτη, Ήφαιστος και Άρης», που θέμα του είναι το ερωτικό τρίγωνο, γυναίκα – σύζυγος – εραστής. Επίσης, πίνακες που έχουν ως θέμα τους τη σχέση Αφροδίτης – Άδωνι, μαστόρων όπως ο Τιντορέτο και ο Τιτσιανός (16ος αιώνας). Ο Τιτσιανός έδωσε και άλλους πίνακες με θέμα τη θεά, όπως «Η Αφροδίτη με τον καθρέφτη», «Η Αφροδίτη δένει τα μάτια του Έρωτα» και η περίφημη «Αφροδίτη του Ουρμπίνο».

Αλλά, ας το σημειώσουμε, στα έργα και των αναγεννησιακών μεγάλων δασκάλων, το γυμνό επεκτείνεται και πολύ πιο πέρα από την Αφροδίτη, σε απεικόνιση σκηνών με θέματα βιβλικά, μυθολογικά, ή αλληγορίες (Δανάη, Διόνυσος, Αριάδνη, Κάϊν και Άβελ, Αδάμ και Εύα, Λήδα και Κύκνος και πολλά άλλα).

Η Αφροδίτη εικονίζεται και σε νομίσματα διαφόρων αρχαίων ελληνικών πόλεων, όπως και σε νομίσματα των αρχαίων κυπριακών βασιλείων. Σε νομίσματα του βασιλείου της Σαλαμίνος απαντάται προσωπογραφία της Αφροδίτης στη μία όψη και της Αθηνάς στην άλλη, ή του Απόλλωνος ή της Αρτέμιδος. Προσωπογραφία της Αφροδίτης απαντάται και σε νομίσματα του βασιλείου της Πάφου, του βασιλείου του Μαρίου, του βασιλείου των Σόλων (μαζί με τον Απόλλωνα στην άλλη όψη). Η προσωπογραφία της θεάς απαντάται και σε κυπριακά πτολεμαϊκά νομίσματα.

Στην Κύπρο, τέλος, έχουν βρεθεί εξαίρετα αγάλματα της Αφροδίτης. Εκτός από το γυμνό άγαλμα της Εγχείου Αφροδίτης, των Ρωμαϊκών χρόνων (Μουσείο Πάφου), το γνωστότερο και περισσότερο προβαλλόμενο είναι το μαρμάρινο γυμνό άγαλμα της θεάς από τους Σόλους (1ος π.Χ. αιώνας, Κυπριακό Μουσείο), που φανερώνει άμεσο επηρεασμό από την προγενέστερη τέχνη της σχολής του Πραξιτέλη – επηρεασμός, πιθανότατα, μέσω Αλεξάνδρειας. Άλλο ανάλογης τέχνης γυμνό άγαλμα της θεάς, χωρίς κεφάλι, βρέθηκε επίσης. Τέλος, σημαντική είναι και μία μαρμάρινη κεφαλή Αφροδίτης, του 4ου π.Χ. αιώνα (Κυπριακό Μουσείο), που βρέθηκε στη Σαλαμίνα, ισάξια της τέχνης των κλασικών ελληνικών έργων.

Η Αφροδίτη στην κυπριακή πλαστική: Στη Νεολιθική εποχή απαντώνται στην Κύπρο ειδώλια εύσωμης γυμνής γυναικείας θεότητας με εξογκωμένους γλουτούς και μαστούς και υπερμέγεθες αιδοίο. Τα ειδώλια αυτά, που χρονολογούνται στην 6η χιλιετία π.Χ. (Χοιροκοιτία), παρουσιάζουν τη θεότητα της αφθονίας και της γονιμότητας, γνωστή και σε άλλους νεολιθικούς πολιτισμούς.

Παραστάσεις που μπορεί να λεχθεί με κάποια βεβαιότητα ότι συνδέονται με την Αφροδίτη, χρονολογούνται στην 2η χιλιετία π.Χ. και εικονίζουν (σε διάφορες παραλλαγές) γυναίκα που κρατά παιδί (κουροτρόφο) ή γυμνή γυναίκα που κρατά ή πιέζει τα στήθη της.

Από τον 11ο π.Χ. αιώνα εμφανίζονται στην κυπριακή πλαστική παραστάσεις της Αφροδίτης σε πλάκες κατασκευασμένες από διάφορα υλικά (τερακότα, ασβεστόλιθο, χαλκό, χρυσό). Οι παραστάσεις αυτές παρουσιάζουν τη θεά γυμνή ή και ντυμένη με πέπλο, και με πλούσια κοσμήματα. Τα κοσμήματα χαρακτηρίζουν γενικά την Κύπριδα Αφροδίτη. Οι ίδιοι τύποι παραστάσεων της θεάς συνεχίζονται στην πλαστική μέχρι και τον 7ο π.Χ. αιώνα, ενώ σε εξελιγμένη εικονογράφηση επαναλαμβάνονται με διάφορες παραλλαγές καθ' όλη την αρχαιότητα.

Μεταξύ 6ου και 4ου π.Χ. αιώνα, και υπό την επίδραση του ελληνικού πολιτισμού και της τέχνης γενικά, εμφανίζονται στην Κύπρο οι παραστάσεις της Αφροδίτης με διάφορα σύμβολα, ή συνοδευόμενης από τον Έρωτα, ή στο λουτρό της κλπ.

Από τον 3ο π. Χ. αιώνα, κάτω από την επίδραση των ελληνιστικών κέντρων και της ελληνιστικής γλυπτικής, η Κύπρις απεικονίζεται κυρίως σε δυο τύπους: Όρθια και καθήμενη. Στον πρώτο τύπο η θεά παρουσιάζεται ντυμένη με πλούσιο πτυχωτό χιτώνα και ριγμένο ιμάτιο στο κεφάλι, με προτεινόμενο και λυγισμένο το δεξί πόδι και με προτεινόμενα τα χέρια (στο αριστερό συνήθως κρατά τον Έρωτα). Στον δεύτερο τύπο η θεά κάθεται στο θρόνο με ιερατική μεγαλοπρέπεια, με το αριστερό της χέρι ν' ακουμπά στο γόνατο και το δεξί στο στήθος. Ο θρόνος στηρίζεται σε δυο σφίγγες.

Στη Ρωμαϊκή εποχή, εκτός από τις παραστάσεις της Αφροδίτης που επαναλαμβάνουν παλαιότερες, εμφανίζεται και ο τύπος της οπλισμένης θεάς.

Τα έργα με παραστάσεις της Αφροδίτης κατασκευάζονταν κυρίως από ασβεστόλιθο και τερακότα και σπανιότερα από μάρμαρο. Από τα γνωστότερα γλυπτά έργα της Αφροδίτης που βρέθηκαν και παρέμειναν στην Κύπρο, είναι το μαρμάρινο ακρωτηριασμένο άγαλμα της θεάς (γυμνής) του 1ου π.Χ. αιώνα, που βρέθηκε στους Σόλους και κοσμεί το Κυπριακό Μουσείο.

Πηγή

Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια