Αμμόχωστος επαρχία
Αρχαιολογία
Ολόκληρη η επαρχία της Αμμοχώστου, από το ακρωτήρι του Αποστόλου Ανδρέα στην Καρπασία μέχρι την Αγία Νάπα στη νοτιοανατολική ακτή και την Αγκαστίνα στην πεδιάδα της Μεσαορίας, είναι κατάμεστη από πολυάριθμες ακίνητες και κινητές αρχαιότητες, που χρονολογούνται από τις αρχές της έβδομης χιλιετίας π.Χ. μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα μ.Χ. Εκτός από ελάχιστες περιπτώσεις στα ανατολικά και νοτιοανατολικά παράλια του νησιού, ο υπόλοιπος αρχαιολογικός πλούτος της επαρχίας Αμμοχώστου, που αποτελεί και το σημαντικότερο τμήμα του αρχαίου κυπριακού πολιτισμού, από τον Ιούλιο του 1974, μαζί με τις προγονικές εστίες των εκτοπισμένων Ελληνοκυπρίων, εγκλωβίστηκε και καταπατήθηκε βάναυσα και εξακολουθεί να βεβηλώνεται, φυγαδεύεται, εκποιείται συστηματικά και μαστίζεται κυριολεκτικά από τον τούρκικο Αττίλα. Τα ιερά αυτά κατάλοιπα της ιστορικής τέχνης του κυπριακού λαού, μάρτυρες και καθρέφτες μιας συνεχούς παραδοσιακής κουλτούρας εννιά χιλιάδων χρόνων, περιλαμβάνουν εντυπωσιακούς αρχαιολογικούς χώρους με επιβλητικά, προχριστιανικά, δημόσια και ιδιωτικά κτίρια και ταφικά μνημεία, πρωτοχριστιανικές βασιλικές, βυζαντινές και μεταβυζαντινές εκκλησίες, ιστορικά μοναστήρια, μεσαιωνικά κάστρα, αμυντικά τείχη και συμπληρωματικά οχυρωματικά έργα, αξιόλογες οικίες λαϊκής αρχιτεκτονικής, πλούσιες, ιδιωτικές, αρχαιολογικές συλλογές και αρχαιολογικά μουσεία με πληθώρα εκλεκτών εκθεμάτων από αντιπροσωπευτικά δείγματα κεραμεικής, γλυπτικής, μεταλλοτεχνίας, νομισματικής, σφραγιδογλυφίας και άλλων μικροτεχνικών έργων.
Σύμφωνα με τα επίσημα στατιστικά δεδομένα του αρχείου του Τμήματος Αρχαιοτήτων, ο συνολικός αριθμός των ακινήτων αρχαιοτήτων που κηρύχθηκαν σε Αρχαία Μνημεία φθάνει τα 158 και των αρχαιολογικών ευρημάτων που βρίσκονταν στο επαρχιακό Μουσείο Αμμοχώστου και στις αποθήκες του Τμήματος στη Σαλαμίνα ξεπερνά τις 5.000. Επίσης 1255 αντικείμενα, ανάμεσα στα οποία περιλαμβάνονται αρκετά σπάνια μυκηναϊκά, πρωτογεωμετρικά και κυπροαρχαϊκά αγγεία, χαλκολιθικά ειδώλια, πήλινοι λύχνοι και άλλα σημαντικά έργα της αρχαίας κυπριακής τέχνης, αποτελούσαν την περίφημη ιδιωτική αρχαιολογική συλλογή του Χριστάκη Χατζηπροδρόμου στην Αμμόχωστο. Από την εξαιρετική αυτή συλλογή, που κλάπηκε και φυγαδεύθηκε στο εξωτερικό, μερικά αγγεία και ειδώλια επισημάνθηκαν σε ευρωπαϊκά αρχαιοπωλεία και αγοράσθηκαν από το Τμήμα Αρχαιοτήτων. Εκτός από τον επίσημο αριθμό των ακίνητων αρχαιοτήτων, που κηρύχθηκαν σε Αρχαία Μνημεία, ο Κλάδος Αρχαιολογικής Επισκοπήσεως του Τμήματος Αρχαιοτήτων, ύστερα από μακροχρόνια συστηματική αρχαιολογική επιφανειακή έρευνα σε διάφορες περιοχές της επαρχίας Αμμοχώστου, εντόπισε και κατέγραψε κατά καιρούς 125 νέους αρχαιολογικούς χώρους πόλεων, συνοικισμών και νεκροταφείων, που δεν έχουν ανασκαφεί. Οι περισσότεροι από αυτούς βρίσκονται στις παράκτιες περιοχές της Καρπασίας.
Σε τμήμα της ελεύθερης περιοχής της επαρχίας Αμμοχώστου, και συγκεκριμένα μεταξύ των χωριών Άχνα και Αυγόρου, είχε επεκταθεί η αρχαιολογική επισκόπηση που έγινε βόρεια της Λάρνακας το καλοκαίρι του 1990 από το Παλαιστινιακό Ίδρυμα Ερευνών της Δανίας. Η αρχαιολογική επισκόπηση σ' αυτό το τμήμα της επαρχίας εντόπισε ίχνη κατοίκησης στους εκεί λόφους, καθώς και συλημένους τάφους που χρονολογούνται από τα αρχαιότατα Προϊστορικά χρόνια (Χαλκολιθική εποχή) μέχρι και τα Ιστορικά χρόνια της Αρχαιότητας, περιλαμβανομένης και της εποχής της Ρωμαϊκής κυριαρχίας. Στα νότια του χωριού Άχνα, και γύρω από τη σημερινή εκκλησία της Παναγίας της Τρασ'ειάς, εντοπίστηκαν τα κατάλοιπα κατοικίας της Βυζαντινής περιόδου. Επίσης, σε χαμηλό λόφο στα δυτικά της εκκλησίας, εντοπίστηκαν αρχαία κατάλοιπα που ίσως ανήκουν σε αρχαίο ιερό (Αρχαϊκής περιόδου). Στους λόφους της ίδιας περιοχής βρέθηκαν αρκετοί συλημένοι τάφοι, πράγμα που υποδηλώνει πως εκεί κοντά υπήρχε αρχαίος συνοικισμός. Τάφοι υπάρχουν και στα ανατολικά της εκκλησίας της Παναγίας της Τρασ'ειάς, συλημένοι κι αυτοί, που χρονολογούνται από την εποχή του Σιδήρου μέχρι και τα Ρωμαϊκά χρόνια. Λαξευτοί στον βράχο τάφοι υπάρχουν και κατά μήκος της νότιας όχθης της λίμνης που δημιουργήθηκε μόλις πρόσφατα.