Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Παρόλο που ο Χριστιανισμός κηρύχθηκε στην Κύπρο από το 33 μ.Χ. από Κυπρίους Εβραίους που προσελκύσθηκαν στη νέα θρησκεία, και αργότερα συστηματικά από τους Παύλο και Βαρνάβα που αποβιβάστηκαν στη Σαλαμίνα το 49 μ.Χ. και στη συνέχεια από τον απόστολο Βαρνάβα, εντούτοις δεν έχουμε πληροφορίες για τη χριστιανική κοινότητα της Σαλαμίνος στους τρεις πρώτους αιώνες. Ούτε και βρέθηκαν μέχρι σήμερα ίχνη εκκλησιαστικών κτιρίων είτε στη Σαλαμίνα είτε στην Αμμόχωστο και την επαρχία από την εποχή αυτή. Η αρχαιότερη εκκλησία της επαρχίας Αμμοχώστου που βρέθηκε μέχρι σήμερα, είναι η βασιλική που λέγεται συνήθως του Αγίου Επιφανίου, στη Σαλαμίνα. Η βασιλική αυτή που ήταν αρχικά επτάκλιτη και είχε νάρθηκα με υπερώα, άρχισε να κτίζεται από τον άγιο Επιφάνιο αλλά συμπληρώθηκε μετά τον θάνατο του (403 μ.Χ.) Αργότερα, τον 6ο αιώνα, διευρύνθηκαν τα πλάγια κλίτη και η βασιλική έγινε πεντάκλιτη. Ανατολικά της βασιλικής υπήρχε μεγάλο βαπτιστήριο που επικοινωνούσε με τα νότια κλίτη της βασιλικής με μακρύ διάδρομο. Δεν έχει ακόμη ανασκαφεί το αίθριο της βασιλικής.

Στις αρχές του 5ου αιώνα χρονολογείται η μικρή τρίκλιτη βασιλική με νάρθηκα και αίθριο στα δυτικά και βαπτιστήριο στα νοτιοανατολικά που επικοινωνούσε με μακρύ διάδρομο με τον νάρθηκα, και που ανασκάφηκε στην Αγία Τριάδα της Γιαλούσας. Τα δάπεδα της βασιλικής αυτής ήταν στολισμένα με ωραία ψηφιδωτά. Στα τέλη του 5ου αιώνα κτίστηκε κοντά στον τάφο που βρέθηκε το λείψανο του αποστόλου Βαρνάβα από τον αρχιεπίσκοπο Ανθέμιο τρίκλιτη βασιλική και μοναστήρι. Στα ερείπια της βασιλικής αυτής κτίστηκε αργότερα ο σημερινός ναός του Αποστόλου Βαρνάβα στα δυτικά της Σαλαμίνος. Στον 5ο αιώνα κτίστηκε κι η τρίκλιτη βασιλική του Αγίου Φίλωνα στην Καρπασία, καθώς κι η βασιλική της Παναγίας Κανακαρίας στη Λυθράγκωμη, της οποίας σώθηκε η αψίδα ενσωματωμένη στο βυζαντινό ναό.

Οι βασιλικές πολλαπλασιάζονται τον 6ο αιώνα. Στον 6ο αιώνα χρονολογείται η μεγάλη βασιλική της «Καμπανόπετρας» στη Σαλαμίνα, με νάρθηκα και διπλό αίθριο στα δυτικά κι ένα αίθριο στα ανατολικά και μακρύ διάδρομο, όπως και στη βασιλική του Αγίου Επιφανίου, από τη μια και την άλλη πλευρά των κλιτών. Την ίδια εποχή κτίστηκαν κι οι τρίκλιτες βασιλικές της Παναγίας και των Ασωμάτων στην Αφέντρικα ανατολικά του Ριζοκαρπάσου, και της Παναγίας στη Συκά στα νοτιοδυτικά του Ριζοκαρπάσου. Την ίδια επίσης εποχή κτίστηκε και η βασιλική πάνω στην οποία κτίστηκε αργότερα η εκκλησία του Αγίου Φωτίου στα ανατολικά της Γιαλούσας. Στον 6ο αιώνα χρονολογείται και η τρίκλιτη βασιλική του Μαραθοβούνου καθώς και η βασιλική στα ερείπια της οποίας κτίστηκε ο ναός του Αγίου Προκοπίου στη Σύγκραση. Κτίστηκε επίσης τον 6ο αιώνα η τρίκλιτη βασιλική στα ερείπια της οποίας κτίστηκε η εκκλησία της Παναγίας Περγαμηνιώτισσας κοντά στην Ακανθού, όπως και η βασιλική στα ερείπια της οποίας κτίστηκε ο ναός της Παναγίας Κυράς κοντά στο χωριό Λειβάδια της Καρπασίας. Από τη βασιλική αυτή σώθηκε η αψίδα με ψηφιδωτό του 6ου αιώνα, ενσωματωμένη στο σταυρόσχημο βυζαντινό ναό. Την ίδια εποχή ο ναός του Διός στη Σαλαμίνα ίσως μετετράπη σε χριστιανική εκκλησία. Άγνωστος είναι ο χρόνος της ανέγερσης της μικρής τρίκλιτης βασιλικής που κτίστηκε στο κέντρο περίπου της ανατολικής πλευράς της ρωμαϊκής αγοράς στη Σαλαμίνα.

Άλλες βασιλικές έχουν επισημανθεί στην τοποθεσία Αγιώρκα βόρεια του Ριζοκαρπάσου, στην τοποθεσία Αγία Σοφία της Κώμης του Γιαλού, και Αγίας Θέκλας του χωριού Σωτήρα. Κατά τη διάρκεια των αραβικών επιδρομών κτίστηκαν στα ερείπια των βασιλικών της Παναγίας και των Ασωμάτων στην Αφέντρικα και της Παναγίας Συκάς στο Ριζοκάρπασο, καμαροσκέπαστες βασιλικές. Τότε κτίστηκε και η καμαροσκέπαστη βασιλική της Αγίας Βαρβάρας στην Κορόβια. Επίσης μετασχηματίστηκε και η βασιλική της Παναγίας Κανακαρίας στη Λυθράγκωμη.

Τον 9ο αιώνα, ίσως, κτίστηκε η τρίκλιτη βασιλική με τρεις τρούλλους στο μέσο κλίτος, στον διάδρομο που οδηγεί από τη βασιλική του Αγίου Επιφανίου στο βαπτιστήριο. Τον ίδιο αιώνα κτίστηκε ακόμη και η μικρή καμαροσκέπαστη εκκλησία της Αγίας Σολομωνής στην Κώμη του Γιαλού, κι ο ναός των Αγίων Ανδρονίκου και Αθανασίου στο Ριζοκάρπασο.

Στις αρχές του 10ου αιώνα τοποθετείται συνήθως και η σημερινή εκκλησία του Αποστόλου Βαρνάβα στο ομώνυμο μοναστήρι, που στη σημερινή της μορφή αποτελείται από δυο συνεπτυγμένους εγγεγραμμένους σταυροειδείς με τρούλλο. Τότε ή λίγο αργότερα κτίστηκε κι ο σταυρόσχημος ναός με τρούλλο της Παναγίας Κυράς στα Λειβάδια Καρπασίας.

Στον 11ο ή 12ο αιώνα η εκκλησία της Παναγίας Κανακαρίας στη Λυθράγκωμη πήρε τη σημερινή της μορφή. Στον 12ο αιώνα χρονολογούνται οι εγγεγραμμένοι σταυροειδείς ναοί της Παναγίας Περγαμηνιώτισσας στην Ακανθού, του Αγίου Γεωργίου Χορτακιών Σωτήρας και του Αγίου Φίλωνα στο Ριζοκάρπασο. Τότε κτίστηκε και το ανατολικό τμήμα του ναού του Αγίου Συνεσίου στο Ριζοκάρπασο. Στον 12ο αιώνα επίσης χρονολογούνται οι μονόκλιτοι ναοί με τρούλλο της Παναγίας στο Τρίκωμο, του Αγίου Ανδρονίκου και του Αρχαγγέλου στο Φρέναρος, του ερειπωμένου σήμερα ναού του Αγίου Θεοδώρου στην τοποθεσία Χορτάκια Σωτήρας, του ναού του Αγίου Φωτίου ανατολικά της Γιαλούσας, και η πρώτη φάση του ναού της Παναγίας Χορτακιών Σωτήρας. Τον ίδιο αιώνα κτίστηκαν και οι καμαροσκέπαστοι ναοί της Αγίας Μαύρης και της Αγίας Μαρίνας, στο Ριζοκάρπασο, του Αγίου Φίλωνα των Αγριδιών ανατολικά του Ριζοκαρπάσου, της Αγίας Μαρίνας στην τοποθεσία Πύργος της Γιαλούσας και του Αγίου Γεωργίου του Σακκά στη Γιαλούσα, του Αρχαγγέλου επίσης στη Γιαλούσα, των Αγίων Σεργίου και Βάκχου νότια της Νέτας, και της Αγίας Μαρίνας στο Αυγόρου.

Τον 13ο αιώνα κτίστηκαν ο ναός της Παναγίας στο Παραλίμνι (μονόκλιτος με τρούλλο που επεκτάθηκε αργότερα στα δυτικά και διευρύνθηκε με πρόσθετο κλίτος στα νότια), το καθολικό του μοναστηριού της Παναγίας του Τοχνιού κοντά στο χωριό Μάντρες, ο ναός του Αγίου Θεμωνιανού νοτιοδυτικά της Λύσης, και ο ναός του Αγίου Συμεών στην Αμμόχωστο. Ο ναός του Αγίου Συμεών είναι το αρχαιότερο γνωστό κτίσμα της Αμμοχώστου. Αργότερα επεκτάθηκε στα νότια και όταν πιο ύστερα κτίστηκε ο μεγάλος ναός του Αγίου Γεωργίου των Ελλήνων προσαρτήθηκε στη νότια πλευρά του. Επίσης τον 13ο αιώνα κτίστηκε και ο γοτθικός ναός του Αγίου Γεωργίου των Λατίνων στην Αμμόχωστο.

Ο 14ος αιώνας ήταν η περίοδος της μεγάλης ακμής της Αμμοχώστου. Τότε κτίστηκαν ο μεγάλος γοτθικός καθεδρικός ναός του Αγίου Νικολάου και οι γοτθικοί ναοί του Αγίου Φραγκίσκου, των Καρμηλιτών, των Νεστοριανών (Άγιος Γεώργιος Εξορινός), ο μεγάλος «φραγκοβυζαντινός» ναός του Αγίου Γεωργίου των Ελλήνων, ο γοτθικός ναός των Αγίων Πέτρου και Παύλου και οι μικροί βυζαντινοί μονόκλιτοι ναοί με τρούλλο της Αγίας Ζώνης και του Αγίου Νικολάου ή Αρχαγγέλου. Επίσης οι μικροί ναοί των Αρμενίων, της Αγίας Άννας και ο γνωστός σαν τζαμί των Γναφέων, οι «δίδυμες» εκκλησίες (των Ναΐτών και των Ιωαννιτών), ενώ είναι άγνωστος ο χρόνος ανέγερσης του παρεκκλησίου του Σταυρού και του μικρού γοτθικού ναού πίσω από το ανάκτορο των Λουζινιανών. Τον 14ο αιώνα ίσως κτίστηκε κι ο ερειπωμένος «φραγκοβυζαντινός» ναός που ανέσκαψε ο Th. Mogabgab. Έξω από την πόλη της Αμμοχώστου κτίστηκαν κατά τους 15ο και 16ο αιώνες οι ναοί του Αγίου Προκοπίου στη Σύγκραση (εγγεγραμμένος σταυροειδής με τρούλλο), του Αγίου Γεωργίου στη Μηλιά, το καθολικό του μοναστηριού της Παναγίας Αυγασίδας, ο ναός των Αγίων Σεργίου και Βάκχου στον Άγιο Σέργιο, του Αγίου Μάμα και του Σωτήρος στη Σωτήρα, του Αγίου Γεωργίου στο Αυγόρου, του Αγίου Γεωργίου στις Βρυσούλλες, της Αγίας Μαρίνας στο Φρέναρος, της Παναγίας και του Αγίου Γεωργίου στη Δερύνεια, της Αγίας Μαρίνας στην παραλία ανατολικά της Δερύνειας, του Αγίου Γεωργίου του Φαράγγου στο Κάτω Βαρώσι, της Παναγίας Τράπεζας στην Αχερίτου (μικρός μονόκλιτος ναός με τρούλλο, του 14ου αιώνα, που διευρύνθηκε προς όλες τις κατευθύνσεις το 1566), της Παναγίας στην Άσσια, του Αρχαγγέλου στο Λευκόνοικο, του Αγίου Νικολάου στον Δαυλό, του Αγίου Γεωργίου στο Φλαμούδι, της Παναγίας και του Αγίου Νικολάου στην Κώμη του Γιαλού, του Αγίου Γεωργίου στον Κοιλάνεμο, της Παναγίας της Τρασειάς στην Άχνα, του Αγίου Γεωργίου στο Αυγόρου και του Αγίου Κενδέα κοντά στο Αυγόρου, του Αγίου Γεωργίου κοντά στην Αφάνεια, του Αγίου Ανδρονίκου και της Παναγίας στο Λιοπέτρι, του Αγίου Γεωργίου Τερατσιώτη κοντά στο Αυγόρου και του Αρχαγγέλου στην Πηγή.

Έξω από την πόλη της Αμμοχώστου γοτθικοί ναοί κτίστηκαν στην Αγία Νάπα (14ος αιώνας) στο ομώνυμο μοναστήρι και κοντά στη Σωτήρα το παρεκκλήσι της Αγίας Βαρβάρας (15ος -16ος αιώνας). Πολύ έντονα επηρεασμένος από τη γοτθική αρχιτεκτονική είναι ο ναός της Παναγίας Ελεούσας δυτικά του Ριζοκαρπάσου, που ήταν άλλοτε μετόχι της μονής του Σινά. Γοτθικός είναι και ο παλαιός ναός του Αποστόλου Ανδρέα στο ομώνυμο μοναστήρι.

Κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας κτίστηκαν οι ναοί του Αγίου Νικολάου και της Αγίας Ζώνης στο Βαρώσι, ο ναός της Καλοψίδας, του Αγίου Αναστασίου στην Περιστερώνα, της Παναγίας της Καντάρας κ.ά.

Από τα πολλά μοναστήρια που αναφέρονται, ήδη από την εποχή του Αγίου Επιφανίου, σώζονται στην επαρχία Αμμοχώστου τα ακόλουθα μοναστήρια: Της Αγίας Νάπας με μοναστηριακά κτίρια του 14ου και 16ου αιώνα, της Παναγίας Αυγασίδας των 14ου-15ου και 18ου αιώνα, της Παναγίας του Τοχνιού του 18ου αιώνα, του Αγίου Κενδέα του 18ου αιώνα, της Παναγίας Ελεούσας με κτίσματα του 18ου και 19ου αιώνα, της Παναγίας της Καντάρας του 18ου αιώνα, της Παναγίας Κανακαρίας του 18ου αιώνα, του Αποστόλου Ανδρέα του τέλους του 19ου και του 20ου αιώνα, και του Αποστόλου Βαρνάβα που ανακαινίστηκε.

ΑΘ. ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ