Αρχάγγελος Μιχαήλ, Χόλη

Η εκκλησία αυτή του Αρχαγγέλου Μιχαήλ στο χωριό Χόλη της επαρχίας Πάφου είναι μονόκλιτη με οξυκόρυφη καμάρα και πολύ ψηλότερο «νάρθηκα» που καλύπτεται με οξυκόρυφη καμάρα. Το κάτω τμήμα του «νάρθηκα» είναι παλαιότερο, ενώ η καμάρα που το καλύπτει είναι νεότερη, παρόμοια με την καμάρα της εκκλησίας.

 

Η εκκλησία έχει δυο εισόδους στον βόρειο τοίχο, μια στον κυρίως ναό και μια στον «νάρθηκα». Στο κέντρο του ημικυκλικού τοίχου της αψίδας υπάρχει μικρό παράθυρο. Στον νότιο τοίχο του ναού υπάρχει μεγάλο παράθυρο που ανοίχθηκε σε νεότερα χρόνια. Παράθυρο υπάρχει ψηλά στον δυτικό τοίχο του «νάρθηκα». Δεν είναι βέβαιο αν ο «νάρθηκας» είναι παλαιότερος της εκκλησίας. Σίγουρο είναι ότι για να ενωθεί με την εκκλησία γκρεμίστηκε ο δυτικός τοίχος της εκκλησίας με αποτέλεσμα να καταστραφούν οι τοιχογραφίες που τον διακοσμούσαν, δηλαδή η Δευτέρα Παρουσία όπως φαίνεται από τα τμήματα της σύνθεσης που σώθηκαν.

 

Η εκκλησία είναι διακοσμημένη με τοιχογραφίες που όμως έχουν πάθει αρκετή φθορά από τη διείσδυση υγρασίας. Οι τοιχογραφίες κατανέμονται σε τρεις ζώνες: δυο στο κάθε μισό της καμάρας και μια στους τοίχους. Τοιχογραφίες υπάρχουν και στην αψίδα, στον ανατολικό τοίχο και στο τμήμα του δυτικού τοίχου που σώζεται.

 

Και οι δυο ζώνες του βόρειου μισού της καμάρας είναι αφιερωμένες στη ζωή της Θεοτόκου. Κάθε ζώνη περιλαμβάνει 6 σκηνές αρκετά κατεστραμμένες από την υγρασία. Στην πάνω ζώνη, εικονίζονται: ο Ιωακείμ και η Άννα να προσφέρουν τα δώρα στο ναό, η επιστροφή του Ιωακείμ και της Άννας από τον ναό (απόρριψη των δώρων), ο Ιωακείμ και η Άννα ερευνούν τις Γραφές. Οι επόμενες δυο σκηνές έχουν καταστραφεί, λογικά όμως πρέπει να εικόνιζαν την Προσευχή του Ιωακείμ και την Προσευχή της Άννας. Η επόμενη σκηνή είναι ο Ασπασμός Ιωακείμ και Άννας.

 

Στην κάτω σειρά εικονίζονται: η Γέννηση της Θεοτόκου, η Ευλογία της Θεοτόκου από τους ιερείς, μια τρίτη σκηνή που έχει πάθει πολλή φθορά αλλά φαίνεται πολύ πιθανό να εικονίζει την Κολακεία της Θεοτόκου, δηλαδή την έκφραση της στοργής του Ιωακείμ και της Άννας προς τη μικρή Μαρία. Η τέταρτη σκηνή έχει καταστραφεί. Στη συνέχεια εικονίζονται τα Εισόδια της Θεοτόκου και τα Μνήστρα της Θεοτόκου. Ο Ιωσήφ παραλαμβάνει την Θεοτόκο από το ναό.

 

Στο νότιο μισό της καμάρας εικονίζονται στην πάνω σειρά: ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου, η Γέννηση του Χριστού, η Υπαπαντή, η Βάπτιση του Χριστού, η Ανάσταση του Λαζάρου κι η Βαϊοφόρος. Στην κάτω ζώνη: η Μεταμόρφωση, ο Μυστικός Δείπνος, ο Νιπτήρας, η Προσευχή στον κήπο της Γεθσημανή, ο Χριστός ενώπιον του Πιλάτου και η Σταύρωση που διατηρείται σε καλή σχετικά κατάσταση.

 

Στον νότιο τοίχο, κοντά στο εικονοστάσιο, εικονίζεται η κοινωνία των αποστόλων. Η θέση είναι ασυνήθιστη για το εικονογραφικό πρόγραμμα ενός βυζαντινού ναού. Στο υφαψίδιο του σφενδονίου που χωρίζει την καμάρα του ναού στα δυο, εικονίζεται ο προφήτης Μαλαχίας.

 

Στο δυτικό τμήμα του βόρειου τοίχου έχουν σωθεί τεμάχια από τη σκηνή της Δευτέρας Παρουσίας που εικονίζουν τον Τάρταρο, τον Σκώληκα τον Ακοίμητο, τους Φιλήδονες που δαγκώνονται από ερπετό και το Πυρ το άσβεστον.

 

Στον βόρειο τοίχο εικονίζονται ακόμη η Μετάληψη της Μαρίας της Αιγυπτίας από τον αββά Ζωσιμά, ένας στρατιωτικός άγιος (κατεστραμμένος) και κοντά στο εικονοστάσιο ο αρχάγγελος Μιχαήλ.

 

Πίσω από το εικονοστάσιο στον βόρειο τοίχο εικονίζεται αδιάγνωστος άγιος πολύ κατεστραμμένος κι ο απόστολος Βαρνάβας του οποίου σώζεται μόνο το κεφάλι. Στον ανατολικό τοίχο, στα βόρεια της αψίδας, εικονίζεται πάνω ένας προφήτης πολύ κατεστραμμένος κι αδιάγνωστος και πιο κάτω το Άγιο Δισκάριο με τον Αστερίσκο κι ένας άγγελος. Στην αχιβάδα της Πρόθεσης πιο κάτω εικονίζεται η Άκρα Ταπείνωση. Στον ανατολικό τοίχο, στα νότια της αψίδας, εικονίζεται αδιάγνωστος προφήτης και πιο κάτω ο άγιος Ιωάννης ο Λαμπαδιστής.

 

Στο τεταρτοσφαίριο της αψίδας δεν έχει σωθεί τίποτε. Πιο κάτω, στον ημικυκλικό τοίχο της αψίδας, εικονίζονται έξι ιεράρχες στραμμένοι προς το κέντρο της αψίδας ανά τρεις: Σπυρίδων, Γρηγόριος ο Θεολόγος, Χρυσόστομος -  Βασίλειος, Επιφάνιος και Νικόλαος.

 

Τέλος, στο ανατολικό τμήμα του νότιου τοίχου, πίσω από το εικονοστάσιο, εικονίζεται ο άγιος Τριφύλλιος και ένας κατεστραμμένος ιεράρχης.

 

Οι τοιχογραφίες του ναού του Αρχαγγέλου ακολουθούν τη βυζαντινή παράδοση αλλά δέχονται και πολύ λίγη δυτική επίδραση. Ο ζωγράφος αντλεί από διάφορα πρότυπα αλλά δεν τα έχει αφομοιώσει. Η εικονογραφία και η τεχνοτροπία των τοιχογραφιών βοηθούν στη χρονολόγησή τους στο τέλος του 15ου ή τις αρχές του 16ου αιώνα.

Φώτο Γκάλερι