Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Μεταξύ των άφθονων μνημείων που σώζονται στην Κύπρο και εκπροσωπούν τον μακρόχρονο πολιτισμό του νησιού, ένας πολύ μεγάλος αριθμός είναι εκκλησίες και εξωκκλήσια διαφόρων περιόδων και εποχών. Μεταξύ του πλήθους των εκκλησιών που απαντώνται κατάσπαρτες παντού στο νησί, ιδιαίτερης σημασίας είναι όσες σώζονται από παλαιότερες ιστορικές περιόδους, ή ακόμη όσες βρίσκονται σε κατάσταση ερειπίων, που αποτελούν και αναγνωρισμένα αρχαία μνημεία. Εκκλησίες βρίσκονται σε όλες τις γειτονιές και ενορίες των πόλεων και των χωριών, στην ύπαιθρο, σε βουνά και σε πλαγιές, σε κάμπους και σε παραλίες. Αυτό το πλήθος των ναών δεν δείχνει μόνο το βαθύ, συνεχές και αδιάκοπο ανά τους αιώνες, αίσθημα θρησκευτικότητας των κατοίκων της Κύπρου. Δείχνει και την ιστορική συνέχεια, καθώς οι εκκλησίες αυτές ανήκουν σε διάφορες και διαφορετικές εποχές. Ακόμη, παρουσιάζουν ξεχωριστό ενδιαφέρον από πολλές απόψεις, καθώς μάλιστα ανήκουν σε διάφορους αρχιτεκτονικούς τύπους και ρυθμούς. Και ακόμη, μαρτυρούν και τη γενικότερη οικονομική και άλλη κατάσταση της Κύπρου σε διαφορετικές εποχές.

Παναγία και άγιος Γεώργιος: Όπως συμβαίνει και με τα μοναστήρια της Κύπρου, που επίσης υπήρξαν άφθονα ανά τους αιώνες, οι περισσότερες των εκκλησιών της Κύπρου έχουν αφιερωθεί στην Παναγία και, κατά δεύτερο λόγο, στον στρατιωτικό άγιο Γεώργιο, ενώ αρκετές είναι αφιερωμένες και στον αρχάγγελο Μιχαήλ, λιγότερες δε σε άλλους αγίους. Τούτο δεν είναι τυχαίο, αντιθέτως, σχετίζεται άμεσα με την τραγική πορεία της Κύπρου ανά τους αιώνες.

Όπως και κατά την Αρχαιότητα οι περισσότεροι ναοί στο νησί ήταν αφιερωμένοι στην Αφροδίτη και στον Απόλλωνα, έτσι και κατά τους μετά Χριστόν αιώνες λατρεύτηκαν ιδιαίτερα στην Κύπρο η Παναγία και ο άγιος Γεώργιος. Η ιδιαίτερα διαδεδομένη λατρεία της Παναγίας στην Κύπρο δεν εκφράζει μόνο την πίστη ότι η Μητέρα του Κυρίου είναι το πρόσωπο εκείνο που, περισσότερο από κάθε άλλο μπορεί να μεσολαβεί στον Υιό Της. Εκφράζει και τον πόνο χιλιάδων, ανά τους αιώνες, μανάδων της Κύπρου, πόνο που προερχόταν από τον χαμό δικών τους ανθρώπων. Οι συχνές αραβικές και άλλες επιδρομές που δεχόταν η Κύπρος κατά τα Βυζαντινά χρόνια και οι τραγωδίες που έπλητταν το νησί, άφηναν πίσω μανάδες να βιώνουν τον πόνο του χαμού ή της αιχμαλωσίας των δικών τους. Και αυτές οι μανάδες απευθύνονταν στην άλλη Μάνα, που είχε επίσης βιώσει τον πόνο της απώλειας. Η καταφυγή στην Παναγία ιδιαίτερα, ήταν, μεταξύ άλλων, και απότοκο των συχνών τραγωδιών.

Από την άλλη, οι συχνές τραγωδίες που έπλητταν την Κύπρο προκαλούσαν και τη διάθεση της αντίστασης και του αγώνα. Αυτή τη διάθεση που δημιούργησε και τα πρότυπα του Διγενή Ακρίτα και των άλλων ηρώων της ακριτικής ποίησης. Από θρησκευτικής δε σκοπιάς, πρότυπα ήταν και οι στρατιωτικοί άγιοι της Εκκλησίας και ιδίως ο άγιος Γεώργιος που κατανικεί το κακό. Ο άγιος Γεώργιος τιμήθηκε ιδιαίτερα στην Κύπρο, ενώ σε λιγότερο βαθμό τιμήθηκαν και άλλοι στρατιωτικοί άγιοι, όπως οι Δημήτριος και Θεόδωρος, ενώ κατά τα Μεσαιωνικά χρόνια ήταν διαδεδομένη και η λατρεία του αγίου Μάμαντος. Ο αρχάγγελος Μιχαήλ πάλι, τιμήθηκε ιδιαίτερα για τον ίδιο κυρίως λόγο.

Οι περισσότερες εκκλησίες της Κύπρου ανήκουν, συνεπώς, κατά κύριο λόγο στην Παναγία, που τιμήθηκε στο νησί και με εκατοντάδες λατρευτκά επίθετα, και στον άγιο Γεώργιο.

Μαρτύρια και άλλοι χώροι: Κατά τα πρώτα Χριστιανικά χρόνια και πριν την τελική επικράτηση του Χριστιανισμού, οι ιεροτελεστίες των πρώτων Χριστιανών γίνονταν σε υπάρχοντες χώρους, όπως για παράδειγμα σε αρχαίους μεγάλους τάφους που μετατρέπονταν σε ναούς. Υπάρχουν για παράδειγμα ενδείξεις ότι κάποιοι των Τάφων των Βασιλέων στην Πάφο είχαν χρησιμοποιηθεί ως ναοί. Υπάρχουν, ωστόσο, σε θρησκευτικά κείμενα και μαρτυρίες ότι εξ’ αρχής είχαν κτιστεί και κάποιοι ναοί, ήδη από τον 1ο μ.Χ. αιώνα. Στον βίο του αγίου Αυξιβίου για παράδειγμα, αναφέρεται ότι ο άγιος, που υπήρξε και πρώτος επίσκοπος της πόλης των Σόλων, είχε οικοδομήσει στην πόλη αυτή λαμπρό ναό. Από την άλλη πάλι, αναφέρεται ότι στην περιοχή της Ταμασσού ο τοπικός άγιος Ηρακλείδιος δίδασκε ή και ιερουργούσε σε μία σπηλιά. Ήταν καιροί δύσκολοι για τους Χριστιανούς, που όχι μόνο δεν αποτελούσαν ακόμη την άρχουσα κατάσταση, αλλά υπόκειντο και σε σκληρούς διωγμούς. Έχουμε, λοιπόν, βασικά τον 4ο αιώνα, και τα λεγόμενα μαρτύρια, που ήταν μικρών διαστάσεων ιερά οικοδομήματα που κτίζονταν πάνω από τους τάφους κάποιων μαρτύρων, όπως στη Χρυσοκάβα της Κερύνειας. Η μεγάλη ακμή στον τομέα της ναϊκής αρχιτεκτονικής ήλθε μετά την τελική επικράτηση του Χριστιανισμού.

Σύγχρονοι ναοί: Κατά τα νεότερα χρόνια και ιδιαίτερα τη σύγχρονη εποχή, οικοδομήθηκαν πολλοί ναοί παντού στην Κύπρο, που αν και ακολούθησαν τα καθιερωμένα βυζαντινά πρότυπα (όπως για παράδειγμα η ύπαρξη τρούλου), εισήγαγαν ωστόσο και νέα αρχιτεκτονικά στοιχεία, καθώς υπάρχει πλέον και η δυνατότητα χρήσης άλλων οικοδομικών υλικών, όπως για παράδειγμα το τσιμέντο και το σίδερο. Σε αρκετές περιπτώσεις η σύγχρονη εκκλησιαστική αρχιτεκτονική πειραματίστηκε, δίνοντας αρχιτεκτονικές λύσεις που, πάντως, δεν συνάδουν σε όλες τις περιπτώσεις με το απλό και απέριττο της παραδοσιακής ναϊκής αρχιτεκτονικής.

Τέλος, αξίζει να αναφερθεί ότι το καμπαναριό είναι σχετικά νεότερο στοιχείο, εφόσον μάλιστα η ανέγερση καμπαναριών απαγορευόταν κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας και επετράπη μόνο κατά τα τέλη της περιόδου. Απαντάται, έτσι, το συχνό φαινόμενο σε παλαιούς ναούς να υπάρχει νεότερο πρόσθετο καμπαναριό, είτε λιθόκτιστο, είτε ακόμη και ως ακαλαίσθητη μεταλλική κατασκευή.   

 Α.ΠΑΥΛΙΔΗΣ