Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Η εκκλησία της Παναγίας Χρυσοσπηλιώτισσας στην Κάτω Δευτερά είναι λαξευμένη σε κάθετο απόκρημνο βράχο στην αριστερή όχθη του ποταμού Πηδιά (Πεδιαίου).

Σύμφωνα προς την τοπική παράδοση, οι χωρικοί της περιοχής έβλεπαν τα βράδια μια λάμψη στον βράχο εκείνο, ώσπου τελικά ερεύνησαν τη σπηλιά, όπου κι έσκαψαν, με αποτέλεσμα να ανακαλύψουν εικόνα της Παναγίας. Η παράδοση θεωρεί και την εικόνα αυτή ως μια από τις 70 που ζωγραφίστηκαν από τον απόστολο Λουκά. Η εικόνα αυτή, επαργυρωμένη σήμερα, φυλάσσεται στην εκκλησία του Αγίου Νικολάου στη Δευτερά. Στις 10 Αυγούστου το  εικόνισμα της Παναγίας μεταφέρεται από την εκκλησία του Αγίου Νικολάου στο σπήλαιο με μεγάλη πομπή αφού λιτανευθεί πρώτα στους δρόμους της Κοινότητας, με την συνοδεία Επισκόπου, ιερέων, στρατιωτών, φιλαρμονικής και χιλιάδων πιστών. Η εκκλησία γιορτάζει στις 15 Αυγούστου και η εικόνα παραμένει στο ναό μέχρι και τις 16 Αυγούστου και επιστρέφει στον ναό του Αγ. Νικολάου. Όλες αυτές τις μέρες ψάλλεται καθημερινά η Παράκληση στην Παναγία.

Δεν είναι γνωστό πότε ακριβώς λαξεύτηκε ο βράχος και διαμορφώθηκε σε εκκλησία. Είναι όμως πιθανό να υπήρξε κάποτε ασκητήριο, αφού γύρω στα 1963, ενώ γίνονταν εργασίες ισοπέδωσης του πατώματος, βρέθηκαν θαμμένα σ' αυτό δυο λείψανα. Τα λείψανα φυλάσσονται σήμερα σε σκευοφυλάκιο στην εκκλησία.

Άλλη παράδοση σχετίζει την εκκλησία της Παναγίας Χρυσοσπηλιώτισσας με τον Τουρκοκύπριο Κιαμίλ* πασά (1831-1913) που υπηρέτησε 4 συνολικά φορές ως μεγάλος βεζίρης της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Λέγεται, συγκεκριμένα, πως ενώ ο Κιαμίλ πασάς κυνηγούσε κάποτε έφιππος στην περιοχή, έπεσε από τον μεγάλο βράχο. Πέφτοντας στο κενό, επικαλέστηκε τη βοήθεια της Παναγίας. Κι όταν σώθηκε, χάρισε στην εκκλησία της Παναγίας Χρυσοσπηλιώτισσας μεγάλες εκτάσεις χωραφιών στην περιοχή. Πράγματι, φαίνεται ότι η εκκλησία κατείχε αρκετά κτήματα, που κατά το πρώτο μισό του 20ού αιώνα εκποιήθηκαν από την Αρχιεπισκοπή.

Υπάρχει και η άποψη ότι η Παναγία Χρυσοσπηλιώτισσα είχε λειτουργήσει κάποτε κι ως μικρό μοναστήρι (που βασίζεται και στο γεγονός ότι βρέθηκαν εκεί τα δυο λείψανα). Δεν υπάρχουν όμως στοιχεία που να επιβεβαιώνουν την άποψη αυτή.

Η εκκλησία αποτελείται από τρεις συνολικά λαξευμένες σπηλιές, που επικοινωνούν μεταξύ τους με λαξευμένες σήραγγες. Στα τοιχώματα του κυρίως ναού σώζονται τμήματα επιχρίσματος με αγιογραφίες, πολύ κατεστραμμένες. Στην είσοδο του ναού, ψηλά στον βράχο, οδηγεί πρόσφατα κτισμένη εξωτερική σκάλα με 96 σκαλοπάτια. Στη βάση του βράχου υπάρχει αγίασμα.

Κατά τη δεκαετία του 2000, με κρατική φροντίδα και δαπάνη έγιναν εργασίες ανάπλασης και εξωραϊσμού ολοκλήρου του χώρου και της εκκλησίας καθώς και συντήρησης τόσο του κυρίως ναού όσο και των άλλων δύο λαξευμένων αιθουσών. Στη ρίζα του βράχου διαμορφώθηκε πλατεία με κήπο, κτίστηκε νέα σκάλα που οδηγεί στο ναό, καλυμμένη μάλιστα με στέγαστρο, κλπ., ενώ και στα ανοίγματα τοποθετήθηκαν θύρες και παράθυρα.