Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Η εκκλησία της Παναγίας Χρυσαλινιώτισσας είναι η μοναδική εκκλησία της Μέσης Βυζαντινής περιόδου που σώθηκε στη Λευκωσία. Έχει όμως υποστεί τόσες προσθήκες και αλλαγές ώστε σήμερα είναι δύσκολο να αναγνωρισθεί η αρχική μορφή της. Σήμερα η εκκλησία της Παναγίας της Χρυσαλινιώτισσας αποτελείται από διάφορα τμήματα που κτίσθηκαν σε διαφορετικές εποχές και προστέθηκαν με τέτοιο τρόπο στο αρχικό κτίσμα ώστε να προσδώσουν στην εκκλησία ένα ακαθόριστο σχήμα, περίπου Γ κεφαλαίο, του οποίου τα δυο σκέλη είναι βαθμιδωτά. Σήμερα η εκκλησία έχει περισσότερο πλάτος παρά μήκος. Στην ανατολική πλευρά προεξέχουν δυο αψίδες, από τις οποίες η βορειότερη, που είναι και μεγαλύτερη, είναι πεντάπλευρη και η άλλη τρίπλευρη εξωτερικά. Στον άξονα από τα ανατολικά στα δυτικά κύριο χαρακτηριστικό είναι οι δυο τρούλλοι.

Μακάριος -Πανηγύρι Χρυσαλινιώτισσα

Βίντεο Ψηφιακός Ηρόδοτος -Αρχείο ΡΙΚ

Ο αρχικός πυρήνας της εκκλησίας της Παναγίας Χρυσαλινιώτισσας είναι μια μικρή εκκλησία του τύπου του μονόκλιτου με τρούλλο που είχε εσωτερικές διαστάσεις 8,50X4,50 μ. περίπου. Η αψίδα του αρχικού αυτού πυρήνα ήταν ημικυκλική τόσο εσωτερικά όσο και εξωτερικά όπως απέδειξε έρευνα που έγινε κατά τη διάρκεια επισκευής της εκκλησίας το 1987. Η αψίδα είχε χορδή 3 μ. και βέλος 1,45 μ. περίπου. Αργότερα, σε ακαθόριστο χρόνο, ίσως πάλι κατά τη Μέση Βυζαντινή περίοδο, προστέθηκαν το βόρειο και το νότιο παρεκκλήσι με ημικυκλικές αψίδες τόσο εσωτερικά όσο και εξωτερικά. Το βόρειο παρεκκλήσι είχε εσωτερικές διαστάσεις 7,30X2 μ. και το νότιο παρεκκλήσι 7,40X3,40 μ. Η αψίδα του νότιου παρεκκλησίου είχε χορδή 2,30 μ. και βέλος 1,15 μ. Και τα δυο παρεκκλήσια καλύπτονταν με ημικυλινδρική καμάρα. Πολύ αργότερα προστέθηκε μπροστά στην αρχική εκκλησία νάρθηκας με οξυκόρυφη καμάρα. Η καμάρα που κάλυπτε τον νάρθηκα μπροστά από την αρχική εκκλησία ήταν έντονα οξυκόρυφη, είχε άξονα με κατεύθυνση ανατολή-δύση κι ήταν πιο ψηλή απ' ό,τι η δυτική καμάρα της αρχικής εκκλησίας. Αντίθετα η καμάρα που κάλυπτε τον νάρθηκα του βόρειου παρεκκλησίου ήταν ελαφρά οξυκόρυφη, σχεδόν ημικυκλική και χαμηλότερη. Αργότερα προστέθηκε εξωνάρθηκας τραπεζιόσχημος μπροστά στον παλαιότερο νάρθηκα με τρούλλο κατά τον κύριο άξονα της αρχικής εκκλησίας. Ο τρούλλος αυτός έχει μικρότερη διάμετρο από τον τρούλλο της κύριας εκκλησίας αλλά είναι πιο ψηλά. Σε κατοπινό στάδιο, τελείως πάλι ακαθόριστο, κατεδαφίσθηκαν τμήματα των τοίχων κι έτσι ενώθηκαν η αρχική εκκλησία και τα δυο παρεκκλήσια. Πολύ αργότερα προστέθηκαν, το ένα κατόπιν του άλλου, δυο άλλα καμαροσκέπαστα ορθογώνια δωμάτια, στο νότιο παρεκκλήσι. Τα δωμάτια αυτά έχουν διαστάσεις 3,40X8 μ. και 2X8 μ. Στα χρόνια που ακολούθησαν προστέθηκε ανοικτή στοά μπροστά στο νότιο παρεκκλήσι και τα δυο καμαροσκέπαστα δωμάτια που επικοινωνούν με αυτά. Κιονόκρανα στις κολόνες των τόξων της στοάς αυτής χρησιμοποιήθηκαν παλαιότερα γοτθικά κιονόκρανα από κάποιο γοτθικό κτίσμα που κατεδαφίσθηκε. Η στοά μπροστά στον τρουλλωτό εξωνάρθηκα είναι προσθήκη του 20ού αιώνα.

Δυστυχώς οι αλλεπάλληλες επεμβάσεις που έγιναν στην αρχική εκκλησία μέχρι και τις μέρες μας καθιστούν αδύνατη, χωρίς λεπτομερή και πολυδάπανη έρευνα, την εξακρίβωση των χρονολογικών φάσεων της σημερινής εκκλησίας. Η εκκλησία της Χρυσαλινιώτισσας δεν έχει διασώσει τοιχογραφίες. Είχε γίνει όμως αποθέτης πολυάριθμων εικόνων που χρονολογούνται από τον 13ο μέχρι τον 16ο αιώνα. Όπως φαίνεται από το μέγεθός τους, οι εικόνες αυτές προέρχονται από άλλες βυζαντινές εκκλησίες, πολύ μεγαλύτερες, που κατεδάφισαν οι Βενετοί όταν έκτισαν τα σημερινά τείχη της Λευκωσίας. Οι εικόνες αυτές έχουν μεταφερθεί σήμερα στο Βυζαντινό Μουσείο του Ιδρύματος Αρχιεπισκόπου Μακαρίου Γ' στη Λευκωσία.