Φτείρα
Η ψείρα. Pediculus humanus. Οικογένεια: Pediculidae. Τάξη: Anoplupa. Μικρά έντομα χωρίς φτερά που ζουν σαν παράσιτα πάνω στον άνθρωπο. Η οικογένεια Pediculidae περιλαμβάνει μόνο το είδος Pediculus humanus, το οποίο όμως περιλαμβάνει δυο υποείδη, την φτείρα της κεφαλής και την φτείρα του σώματος του ανθρώπου. Το πρώτο υποείδος είναι εκείνο που απαντάται και σήμερα στην Κύπρο, ενώ το δεύτερο έχει εξαφανιστεί.
Το υποείδος της φτείρας της κεφαλής κατοικεί μόνο στην κεφαλή των ανθρώπων, αν και λέγεται ότι κάποτε βρίσκεται και σε άλλα μαλλιαρά μέρη του σώματος. Δεν έχει όμως καμιά σχέση με άλλο μικρό παρασιτικό έντομο που ζει στην μαλλιαρή περιοχή των ανθρωπίνων γεννητικών οργάνων και λέγεται μουννόφτειρα* (Phthirius rubis), με το οποίο δεν έχει καμιά σχέση ούτε το υποείδος της φτείρας του σώματος.
Το υποείδος της φτείρας της κεφαλής εναποθέτει τα αυγά του στις τρίχες της κεφαλής κι αυτά εκκολάπτονται σε μια περίπου εβδομάδα. Ολόκληρος ο κύκλος ζωής του εντόμου, από αυγό μέχρι την εκκόλαψη, την ενηλικίωση, τη γέννηση, διαρκεί περίπου 20 μέρες. Τα αυγά της φτείρας, γνωστά στην Κύπρο με την ονομασία κονίθκια (τα), καταπολεμούνταν (πριν αρχίσουν να χρησιμοποιούνται τα εντομοκτόνα) μόνο με το σπάσιμο τους αφού εντοπίζονταν πάνω στις τρίχες της κεφαλής των κοριτσιών (γιατί τα αγόρια στο σχολείο συνήθως είχαν κομμένα εντελώς τα μαλλιά τους - σύρριζα). Τα αυγά τα έσπαζαν πάνω στις τρίχες, γιατί ήταν αδύνατο να ξεκολλήσουν απ' αυτές, πιέζοντας τα μεταξύ των νυχιών των δυο μεγάλων δακτύλων. Όταν τα έσπαζαν, ακουγόταν ευκρινώς ο ήχος του σπασίματος. Η πράξη αυτή λεγόταν κόττημαν (το), και συνήθως γινόταν κάθε Σάββατο. Επειδή ήταν χρονοβόρα διαδικασία, προήλθε και η φράση: «τούτος κοττά φτείρες», που λέγεται συνήθως για άνθρωπο τεμπέλη ή άνθρωπο που ασχολείται με ασήμαντα πράγματα, σπαταλώντας τον καιρό του.
Βέβαια δεν ήταν δυνατό να εντοπιστούν και καταστραφούν όλα τα αυγά με το κόττημαν, γι’ αυτό υπήρχε και η διαδικασία του ξεφτειρίσματος, δηλαδή του προσεκτικού ψαξίματος της κεφαλής ενός ατόμου από άλλο, του εντοπισμού των φτειρών και της καταστροφής των, μιας-μιας ξεχωριστά.
Το δεύτερο υποείδος της φτείρας P.humanus, δηλαδή η φτείρα του σώματος, πιστεύεται ότι είχε εισαχθεί στην Κύπρο μετά το τέλος του Πρώτου Παγκοσμίου πολέμου από τους Κυπρίους στρατιώτες που είχαν επιστρέψει, αλλά μάλλον τότε το πρόβλημα απλώς είχε ενταθεί, ενώ η φτείρα αυτή υφίστατο και πιο πριν. Αν και απαντάται σε πολλά μέρη του σώματος, βρίσκεται κυρίως στο στήθος, στις μασχάλες και στη ράχη. Γεννά τα αυγά της στις ραφές των ρούχων, κάποτε δε και πάνω στις ανθρώπινες τρίχες. Ο κύκλος ζωής της είναι παρόμοιος με το προηγούμενο υποείδος, αν και αυτή πολλαπλασιάζεται πιο γρήγορα γιατί γεννά περισσότερα αυγά.
Η καταπολέμηση της φτείρας είναι σήμερα πολύ εύκολη, γιατί υπάρχουν ειδικά εντομοκτόνα για την εξόντωσή της, που είναι πολύ αποτελεσματικά. Όμως σε παλαιότερες εποχές αποτελούσε μεγάλο πρόβλημα. Για την καταπολέμησή της στην Κύπρο με πρακτικές μεθόδους, πριν ανακαλυφθούν τα εντομοκτόνα γινόταν χρήση υδραργύρου (βλέπε στο λήμμα μουννόφτειρα). Αλλά ιδίως για τις φτείρες της κεφαλής χρησιμοποιείτο το ξίδι ή η σκόνη από το φυτό πήανος ή πήγανος, το οποίο γι’ αυτό τον λόγο είναι γνωστό και με την ονομασία φτειρόχορτον* (το). Εξάλλου στο Ἰατροσοφικόν του Μητροφάνους (19ος αιώνας) δίνεται η ακόλουθη συνταγή:
Διά ταῖς ψείραις.
Λοῦσε τόν κεφαλήν σου σπύριτον μέ ἅλας ψιλόν καί ὅλαις ψοφοῦσι. Εἰς δέ τό κορμίν ἔπαρε 4 δράμια ὑδράργυρον βάλε τον εἰς κούππαν μέ ὀλίγον λάδιν, καί ἀνακάτωσέ τον καλά μέ τό δακτύλιν σου νά σμήξη μέ τό λάδιν ۠ εἶτα βούττησε μέσα ἕνα ράμμαν μάλλενον ἀπό τοῦ προβάτου τό μαλλίν καί τρίψε το ἕως νά τόν σηκώση ὅλον, καί βάλε το σταυροειδῶς εἰς τό κορμίν σου ἀπό τάς μασχάλας, καί φθεῖρα πάνω σου πλέον δέν πομένει.
Η τάξη Anoplura περιλαμβάνει κι άλλες οικογένειες φτειρών, συνολικά τέσσερεις, που ζουν ως απομυζητικά έντομα πάνω σε θηλαστικά. Εκτός των δυο που ζουν πάνω στον άνθρωπο (φτείρα σε δυο υποείδη και μουννόφτειρα), απαντάται και η οικογένεια Echinophthirudae που ζει σε θαλάσσια θηλαστικά (όπως λ.χ. οι φώκιες), όπως και η οικογένεια Haematopinidae της οποίας τα μέλη παρασιτούν σε ζώα (άλογα, αγελάδες, πρόβατα, σκύλοι κ.α.). Εξάλλου μια άλλη τάξη φτειρών που απαντάται στην Κύπρο είναι η τάξη Mallophaga, που περιλαμβάνει οικογένειες φτειρών των πουλιών, οικιακών και αγρίων. Η καταπολέμηση των φτειρών των ζώων και των πουλερικών γίνεται επίσης με εντομοκτόνα παρασκευάσματα.
Η ανθρώπινη κυρίως φτείρα, εκτός από ενοχλητικό έντομο, είναι κι επικίνδυνο γιατί μεταδίδει τον τυφοειδή πυρετό κι άλλες μολυσματικές ασθένειες.
Μεταφορικά, φτείρα λέγεται ο ενοχλητικός άνθρωπος, γνωστότερη όμως είναι η φράση φτείρα κοττημένη, που λέγεται για ανθρώπους φουκαράδες, οι οποίοι δεν έχουν στον ήλιο μοίρα. Ο άνθρωπος που έφερε φτείρες ονομαζόταν φτείρης (ο). Μεταφορικά, φτείρης λέγεται κι ο φτωχός και δυστυχισμένος άνθρωπος, που ζει σε ανθυγιεινές συνθήκες Το ρήμα φτειρκάζω σημαίνει ότι φέρω φτείρες.