Φραγκολίνα ή αυτοτζ’ινάρα ή κοστέσσερα πεθερά

Φραγκολίνα. Το κοινό και επιστημονικό της όνομα είναι Black Francolin – Francolinus francolinus (Linnaeus, 1766), μαύρος φραγκολίνος, φραγκολίνα ή αυτοτζινάρα (στα κυπριακά) και ανήκει στην πολύ μεγάλη οικογένεια των φασιανιδών (Phasianidae) και στην τάξη των ορνιθόμορφων. Στην Κύπρο από αυτή την οικογένεια συναντούμε ακόμα δύο είδη, το ορτύκι και την πέρδικα, που επίσης ανήκουν στα κύρια θηρεύσιμα είδη της χώρας μας. Το γένος Francolinus περιλαμβάνει συνολικά πέντε διαφορετικά είδη πουλιών, με τη φραγκολίνα,να απαντάται μόνο στην Κύπρο απ' όλες τις ευρωπαϊκές χώρες.

Η φραγκολίνα είναι ένα από τα πιο όμορφα πουλιά που συναντούμε στην Κύπρο. Πρόκειται για ένα από τα πιο κατατρεγμένα πουλιά στο νησί μας καθώς συγκαταλέγεται δυστυχώς στα κύρια θηρεύσιμα είδη της Κύπρου και κυνηγιέται ανελέητα και με μανία από χιλιάδες κυνηγούς. Στην Κύπρο τη συναντούμε κυρίως σε πεδινές αλλά και σε μερικές ημιορεινές περιοχές. Συνήθως συχνάζει σε καλλιεργημένες εκτάσεις με ύπαρξη νερών.

Το αρσενικό χαρακτηρίζεται από θαυμάσιο συνδυασμό χρωμάτων (γι’ αυτό λέγεται και αυτοτζ'ινάρα πλουμιστή, όπως απαντάται και σε λαϊκά και δημοτικά τραγούδια). Το πρόσωπο είναι μπροστά μαύρο με δυο άσπρες γραμμές προς το κάτω μέρος, πίσω από τα μάτια. Από το μέσο του λαιμού μέχρι τη ράχη και το στήθος ένα βαθύ κοκκινοκαφέ χρώμα σχηματίζει περιλαίμιο. Το κάτω μέρος του κορμού είναι μαύρο, το άνω μέρος, η ράχη και τα πλευρά είναι μαύρα με ευδιάκριτα άσπρα στίγματα, όπως εξ άλλου αναφέρει κι ο Σουίδας: ἀτταγᾶς ἔστι κατάστικτος ποικίλοις πτεροῖς... Οι φτερούγες έχουν χρώμα καφέ ανοικτό με μαυριδερά στίγματα. Το κάτω μέρος του κορμού και η ουρά σχεδόν μαύρου χρώματος με ελαφρές άσπρες ραβδώσεις. Η κορυφή της κεφαλής είναι καστανή με λίγα άσπρα στίγματα και τα μάτια καστανά.

Το χρώμα του θηλυκού είναι διαφορετικό: σκούρο στικτό όπως του ορτυκιού αλλά σκοτεινότερο, κυρίως στη ράχη και προς την ουρά, το στήθος κατάστικτο με καστανωπά στίγματα σε υπόλευκο φόντο, η ουρά έχει βαθύ καφέ χρώμα που διακόπτεται από ελαφρές οριζόντιες άσπρες ραβδώσεις μέχρι τη μέση της ράχης.

Τη φραγκολίνα, εκτός από την Κύπρο, τη συναντούμε σε αρκετές ασιατικές χώρες και δεν είναι αποδημητικό πουλί. Η ύπαρξή της στην Κύπρο πολύ πιθανόν να οφείλεται στη μεταφορά της από τους νεολιθικούς ανθρώπους πριν από αρκετές χιλιάδες χρόνια. Η Κύπρος είναι η μόνη ευρωπαϊκή χώρα που φιλοξενεί το είδος αυτό και πολλοί παρατηρητές πτηνών έρχονται ειδικά στην Κύπρο για να το δουν και να το φωτογραφίσουν.

Παλιά η φραγκολίνα ήταν σπάνιο είδος για την Κύπρο καθώς τη συναντούσαμε μόνο σε δύο μικρές περιοχές του νησιού, την Πάφο και την Καρπασία. Η τεράστια άνοδος του πληθυσμού της τα τελευταία 20 χρόνια οφείλεται στις νεκρές ζώνες, καθώς τα πουλιά εισήλθαν από τη μεριά των κατεχομένων στις ελεύθερες περιοχές και αναπαρήχθησαν χωρίς καμία ενόχληση. Το 2000 οι φραγκολίνες άρχισαν να περνούν στις ελεύθερες περιοχές και συγκεκριμένα από τη νεκρή ζώνη στο Γέρι. Σήμερα έχουν εξαπλωθεί σχεδόν σε ολόκληρη την Κύπρο. Η φραγκολίνα βρίσκεται στον κόκκινο κατάλογο της IUCN με τα απειλούμενα είδη του πλανήτη και κακώς επιτρέπεται το κυνήγι της στην Κύπρο. Ευτυχώς είναι δύσκολα θηράματα καθώς τα πουλιά αυτά έχουν κρυπτική συμπεριφορά και δεν πετάγονται εύκολα, αλλά μένουν κρυμμένα σε πυκνά καλάμια και πυκνή βλάστηση και με το τέλειο καμουφλάζ που διαθέτουν είναι πολύ δύσκολο να εντοπιστούν.

Χαρακτηριστικό είναι το δυνατό κάλεσμα του αρσενικού που ακούμε συνήθως νωρίς το πρωί και αργά το απόγευμα, κυρίως κατά την αναπαραγωγική περίοδο, και που με αυτό τον τρόπο κατοχυρώνει την εδαφική του επικράτεια.

Τρέφεται με μια ποικιλία τροφών, όπως σπόροι, φρέσκα βλαστάρια, χόρτα, ελιές, ώριμα φρούτα που πέφτουν κάτω από τα δέντρα και έντομα. Το καλοκαίρι ψάχνει την τροφή της συνήθως νωρίς το πρωί και αργά το απόγευμα, ενώ κατά τις ζεστές ώρες της ημέρας παραμένει κρυμμένη μέσα σε πυκνή βλάστηση, κάτω από πυκνούς θάμνους και φυλλώματα αναζητώντας δροσιά, ενώ τον χειμώνα κινείται και τρέφεται καθ’ όλη τη διάρκεια της μέρας.

Από τον Φεβρουάριο συναντούμε τα πουλιά ανά δύο ζευγαρωμένα καθώς πλησιάζει η περίοδος ωοτοκίας. Γεννούν νωρίς την άνοιξη, από τον Μάρτιο μέχρι τον Μάιο, από έξι μέχρι δώδεκα πρασινωπά αβγά, στο έδαφος σε φωλιές που φτιάχνουν με λίγα ξερά χόρτα και φτερά, μέσα σε πυκνά χόρτα και κάτω από θάμνους. Κατά την περίοδο ωοτοκίας τα πουλιά έχουν τον δικό τους χώρο και το αρσενικό προστατεύει την περιοχή του δίνοντας σκληρές μάχες με τα άλλα αρσενικά που θα την παραβιάσουν.

Η επώαση γίνεται από το θηλυκό και διαρκεί περίπου είκοσι μέρες. Τα μικρά μερικές ώρες μετά την εκκόλαψη είναι έτοιμα να ακολουθήσουν τη μητέρα τους. Κατά τις πρώτες βδομάδες της ζωής τους τα μικρά έχουν ανάγκη από τροφές πλούσιες σε πρωτεΐνη για την ανάπτυξή τους και για αυτό τρέφονται σχεδόν αποκλειστικά με διάφορα έντομα και σκουλήκια. Μπορούμε να παρατηρήσουμε τη μητέρα τους να σκαλίζει το έδαφος για να αποκαλυφθούν διάφορα έντομα ώστε να τα φάνε τα μικρά.

Η φραγκολίνα έχει πολλούς εχθρούς

Πολύ εντυπωσιακή είναι η συμπεριφορά των μικρών σε περίπτωση που εμφανίζεται κίνδυνος. Στα μικρά γίνεται κάτι σαν έκρηξη και σε κλάσματα δευτερολέπτου εξαφανίζονται κάπου κοντά, γίνονται ένα με χόρτα και πέτρες και είναι εξαιρετικά δύσκολο να τα εντοπίσεις. Όταν ο κίνδυνος περάσει, η μητέρα με ένα χαρακτηριστικό κλάμα καλεί τα μικρά να μαζευτούν ξανά κοντά της.

Τα μικρά σε ηλικία μιας βδομάδας μπορούν να κάνουν μικρά πετάγματα σε περίπτωση κινδύνου. Μένουν με τους γονείς τους μέχρι και το φθινόπωρο, και τον χειμώνα παίρνουν τον δικό τους δρόμο για να αναπαραχθούν την άνοιξη.

Η φραγκολίνα έχει πολλούς εχθρούς, με κυριότερους τον άνθρωπο και την αλεπού που αποτελεί μάστιγα τα τελευταία χρόνια με την υπερβολική αύξηση του πληθυσμού της και κατασπαράζει αβγά και νεοσσούς καθώς βρίσκονται στο έδαφος. Επίσης κινδυνεύουν κυρίως τα νεαρά πουλιά από αρπαχτικά, φίδια και νυφίτσες. Φυσικά όλα αυτά είναι μέρος της τροφικής αλυσίδας που βοηθά να διατηρούνται οι ισορροπίες της φύσης.

Οι κακές καιρικές συνθήκες, κάποτε με ισχυρές βροχοπτώσεις και χαλαζοπτώσεις, οδηγούν σε μεγάλες καταστροφές αβγών και νεοσσών της φραγκολίνας αλλά και όλων των πουλιών.

Μεγάλη καταστροφή στις φωλιές και τα νεαρά πουλιά προκαλεί ο θερισμός των σπαρτών καθώς γίνεται την εποχή αναπαραγωγής, καθώς οι φραγκολίνες αρέσκονται να φτιάχνουν τις φωλιές τους μέσα στα σπαρτά. Μεγάλες καταστροφές επίσης υφίστανται και οι πέρδικες από τον θερισμό των σπαρτών, καθώς τα πουλιά αυτά έχουν τις ίδιες συνήθειες με τις φραγκολίνες.

Οι λαθροκυνηγοί και η μη τήρηση του κότα σε περιόδους κυνηγιού έχουν ως αποτέλεσμα τη μείωση του πληθυσμού της φραγκολίνας. Ευτυχώς, τώρα με τις αυστηρότατες ποινές που επιβάλλει στους λαθροθήρες η Υπηρεσία Θήρας και Πανίδας, η λαθροθηρία έχει μειωθεί σημαντικά.

Η εκπαίδευση των κυνηγετικών σκυλιών στους αγρούς την εποχή αναπαραγωγής της φραγκολίνας έχει καταστρεπτικές συνέπειες σε αβγά, νεοσσούς και γενικά σε όλη την πανίδα του τόπου.

Ιστορικές αναφορές στη φραγκολίνα

Η χαρακτηριστική περιοχή που φαίνεται να ταιριάζει στο υποείδος Francolinus francolinus, Linnaeus (Systema Naturale, 1766) φαίνεται να είναι η Κύπρος (αν και επίσημα πουθενά δεν αναφέρεται κάτι τέτοιο), κι είναι βέβαιο πως ο Linnaeus βάσισε την περιγραφή της κυπριακής φραγκολίνας σε πίνακα του διάσημου βιολόγου καλλιτέχνη Edwards (plate 246) που αυτός ζωγράφισε μεταξύ του 1758 και του 1764 και που σήμερα βρίσκεται στο Zoological Society του Λονδίνου. Ο διάσημος βιολόγος dr. Hatert (στο Die Vögel der Paläarktischen Fauna, vol. Ill, p. 1920) υποστηρίζει την αυθεντικότητα του υποείδους της φραγκολίνας της Κύπρου, ως μοναδικού στον κόσμο.

Τη φραγκολίνα της Κύπρου αναφέρουν παλαιοί επισκέπτες, όπως ο R. Ροcocke (1738) που λέγει ότι μεταξύ των πουλιών της Κύπρου πρώτα είναι η πολύ όμορφη πέρδικα ... και ένα πολύ ωραίο πουλί που στην ιταλική λέγεται francolina και στην ελληνική αυτοκινάρα (Εxcerpta Cypria, p. 267). Ο λόρδος Lilford, που ήλθε στην Κύπρο το 1875, λέγει ότι βρήκε μεγάλο αριθμό φραγκολίνων στις παραλίες βόρεια της Σαλαμίνος μέχρι το ακρωτήρι του Αποστόλου Ανδρέα, στους λόφους δυτικά του Τρικώμου (όπου βρήκε και φωλιά με 11 αυγά), στο ακρωτήρι του Κορμακίτη μέχρι τη Μόρφου και σε όλη την επαρχία Πάφου και νοτιότερα, μέχρι τη Λεμεσό.

Το 1913 ο sir John Bucknill, στην τελευταία του ανταπόκριση για τα πουλιά της Κύπρου στο περιοδικό Ibis, γράφει: ...ήλθε επί τέλους η στιγμή για να προστατευθεί η φραγκολίνα στα διάφορα μέρη της Κύπρου όπου απαντάται, γιατί το πουλί έχει εντελώς προστατευθεί διά νόμου για περίοδο 5 χρόνων που τέλειωσε το 1911, αμέσως δε ετέθη σ' εφαρμογή νέος νόμος για άλλα 5 χρόνια...

Το πουλί αυτό είναι η ἀτταγᾶς των αρχαίων Ελλήνων που αναφέρεται από τον Αριστοφάνη, τον Αριστοτέλη, τον Αθήναιο κ.α.

Το αρσενικό πουλί έχει φωνή δυνατή, διαπεραστική και μονότονη -ταα-ταα-τατ- που επαναλαμβάνει καθήμενο σε ψηλό σημείο του εδάφους ή στην κορφή θάμνων, συνήθως την εποχή που φωλιάζει, κατά τις πρωινές και απογευματινές ώρες. Τη μονότονη αυτή φωνή η λαϊκή παράδοση μετέτρεψε στη φράση κοστέσσερα πεθθερά κι έπλασε ένα σχετικό μύθο. Ο μύθος ομιλεί για μια νέα γυναίκα, που είχε μια πολύ κακή πενθερά, η οποία και τη βασάνιζε πολύ. Σε μια από τις συγκρούσεις τους το θέμα ήταν ο αριθμός των ψωμιών που είχαν φουρνίσει, εάν ήταν 24 ή 23. Η κακή πενθερά επιτέθηκε στη νύμφη της, κι η τελευταία παρακάλεσε τον Θεό να τη σώσει. Τότε μεταμορφώθηκε σε αυτοτζ'ινάραν, που συνεχώς επαναλαμβάνει τον σωστό αριθμό: κοστέσσερα πεθθερά.