Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Ένας από τους πιο σημαντικούς ιεράρχες της Εκκλησίας της Κύπρου κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας. Ο Φιλόθεος υπήρξε αρχιεπίσκοπος Κύπρου από το 1733 μέχρι την παραίτησή του το 1759 (πέθανε λίγο αργότερα, μέσα στον ίδιο χρόνο).

 

Ο Φιλόθεος γεννήθηκε στο χωριό Γαλάτα της Σολιάς κατά το β' μισό του 17ου αιώνα. Σε νεαρή ηλικία πήγε στην Κωνσταντινούπολη όπου και σπούδασε στη φημισμένη Πατριαρχική Ακαδημία, μάλιστα αποφοίτησε με διακρίσεις. Μετά την αποφοίτησή του παρέμεινε στην Κωνσταντινούπολη όπου εργάστηκε για κάποια περίοδο ως ιδιωτικός δάσκαλος, διδάσκοντας στο σπίτι του. Αργότερα επανήλθε στην Κύπρο, όπου το 1733 (κατ' άλλους το 1734) εξελέγη ομόφωνα αρχιεπίσκοπος σε διαδοχή του αποθανόντος κατά το 1733 αρχιεπισκόπου Σιλβέστρου. Η επιλογή του Φιλοθέου ως αρχιεπισκόπου βασίστηκε, φαίνεται, στη φήμη του ως λογίου και πολύ μορφωμένου ανδρός, προικισμένου και με διάφορες αρετές.

 

Ο αρχιμανδρίτης Κυπριανός, στη Χρονολογικήν Ἱστορία του (1788), χαρακτηρίζει τον Φιλόθεον ως φιλεπιστήμονα διδάσκαλον ἄνδρα ἐφωδιασμένον διά τῆς θεωρίας καί τῆς πράξεως ἄριστα, επίσης ως φιλευμενῆ πατριώτην και ως ἱερόν ἥρωα τῆς πατρίδος, αλλά και ως φιλόπτωχον, ἀφιλάργυρον τόν τρόπον, γενναῖον τήν ψυχήν, ο οποίος ἐσέμνυνε τήν  Ἀρχιεπισκοπήν καί τό ἀρχιεπισκοπικόν ὄνομα ἤγειρεν εἰς οὐ τήν τυχοῦσαν μεγαλοπρέπειαν ὡς οὐδείς ἄλλος τῶν πρό αὐτοῦ, καί τῇ εἰδήσει τῶν ἐκκλησιαστικών τάξεων, τήν Ἐκκλησίαν τῆς Κύπρου καί τό ἱερατεῖον εὐτρέπισεν.

 

Το πρώτο γεγονός που αναφέρεται ότι συνέβη επί αρχιεπισκοπείας Φιλοθέου ήταν η διενέργεια εράνων σ' ολόκληρη την Κύπρο υπέρ του Παναγίου Τάφου. Τούτο συνέβη το 1734, όταν ο τότε γηραιός πατριάρχης Ιεροσολύμων Μελέτιος απευθύνθηκε προς τους Κυπρίους για οικονομική ενίσχυση της Εκκλησίας του, η οποία υπέφερε από δυσβάστακτα χρέη. Προς τούτο, απέστειλε στην Κύπρο ένα ιερομόναχο, που ονομαζόταν κι αυτός Φιλόθεος, για διενέργεια εράνων, των οποίων το αποτέλεσμα δεν γνωρίζουμε.

 

Βλέπε λήμμα: Ιεροσόλυμα ή Ιερουσαλήμ

 

Ο Φιλόθεος, προσπαθώντας να εμπνεύσει περισσότερο σεβασμό προς την Εκκλησία, εξέδωσε παραινετική εγκύκλιο το 1735, με την οποία καλούσε τους Χριστιανούς της Κύπρου να αποφεύγουν τους χορούς και την μετά μουσικής και τραγουδιών διασκέδαση στα μοναστήρια κατά τις ημέρες των πανηγυριών. Υπενθύμιζε επίσης ότι ο 76ος κανόνας της εν Τρούλλῳ Συνόδου απαγόρευε (με ποινή τον αφορισμό) τις αγοραπωλησίες και το εμπόριο σε ιερούς χώρους όπως οι περίβολοι των ναών.

 

Κατά τα τέλη του 1735 επισκέφθηκε την Κύπρο ο (Κύπριος) πατριάρχης Αντιοχείας Σίλβεστρος, όπου παρέμεινε μέχρι την 1η Φεβρουαρίου 1736. Με την ευκαιρία αυτή διενεργήθηκαν στο νησί έρανοι υπέρ της Εκκλησίας Αντιοχείας, η οποία επίσης αντιμετώπιζε μεγάλα οικονομικά προβλήματα. Οι έρανοι απέδωσαν το συνολικό ποσόν των 1.680 γροσίων.

 

Καθεδρικός Ναός Αγίου Ιωάννη

Ένα από τα πρώτα έργα του αρχιεπισκόπου Φιλοθέου ήταν η ζωγραφική διακόσμηση του καθεδρικού ναού του Αγίου Ιωάννη στη Λευκωσία. Σχετική επιγραφή στον ναό αναφέρεται στο γεγονός, ενώ σε μια των τοιχογραφιών εικονίζεται ο ίδιος ο αρχιεπίσκοπος Φιλόθεος. Επίσης, ο αρχιεπίσκοπος συνέβαλε (ηθικά και υλικά) στην ανέγερση εκκλησιών σε διάφορα μέρη της Κύπρου. Έκανε επίσης αρκετές περιοδείες σε κοινότητες και σε μοναστήρια, όπου εξέτασε οικονομικά κι άλλα προβλήματα και έδωσε λύσεις όπου μπορούσε.

 

Βλέπε λήμμα: Ιωάννης άγιος Θεολόγος

 

Το 1738 ο αρχιεπίσκοπος Φιλόθεος φαίνεται ότι είχε έλθει σε ρήξη με τον τότε επίσκοπο Πάφου, πιθανώς τον Διονύσιο, ο οποίος και φυλακίστηκε από τους Τούρκους με σύσταση του Φιλοθέου. Δεν είναι γνωστοί οι λόγοι και δεν γνωρίζουμε τις λεπτομέρειες του επεισοδίου αυτού, το οποίο αναφέρει ο Pococke (Excerpta Cypria, p. 264). Ο Πάφου είχε, πάντως, διαφύγει λίγο αργότερα στην Αίγυπτο.

 

Άλλο πρόβλημα αντιμετώπισε ο Φιλόθεος το 1744, όταν κάποιος ιερομόναχος Μακάριος Αγιοταφίτης, που είχε εκδιωχθεί από την Παλαιστίνη, είχε ζήσει αισχρή ζωή στην Κωνσταντινούπολη και τελικά είχε έλθει στην Κύπρο, προσπάθησε να υφαρπάσει τον αρχιεπισκοπικό θρόνο. Ούτε και του επεισοδίου αυτού είναι γνωστές οι λεπτομέρειες. Φαίνεται όμως ότι ο ιερομόναχος Μακάριος είχε εξασφαλίσει την υποστήριξη κάποιων Τούρκων, έναντι αμοιβής, προκειμένου να γίνει αρχιεπίσκοπος, πράγμα εξάλλου που συνέβαινε όχι σπάνια κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας. Το πρόβλημα ίσως αντιμετωπίστηκε και με τη βοήθεια του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Τελικά ο Φιλόθεος κατόρθωσε να επιβληθεί και ο ιερομόναχος Μακάριος καθαιρέθηκε από τη σύνοδο της Εκκλησίας της Κύπρου.

 

Κατηγορίες εναντίον του 

Κατά τα τέλη του ίδιου χρόνου (1744), ο   αρχιεπίσκοπος Φιλόθεος ταξίδεψε στην Κωνσταντινούπολη όπου εργάστηκε για να επιτύχει κάποια ανακουφιστικά μέτρα υπέρ του λαού της Κύπρου. Αλλ' εκεί αντιμετώπισε σοβαρό πρόβλημα όταν κατηγορήθηκε στον μεγάλο βεζίρη από μερικούς Έλληνες και Τούρκους της Κύπρου, ότι είχε υπεξαιρέσει χρηματικά ποσά από τον ελληνικό λαό του νησιού, με επιβολή φορολογίας χωρίς εξουσιοδότηση. Ο μεγάλος βεζίρης πίστεψε την κατηγορία, κήρυξε τον Φιλόθεο έκπτωτο του αρχιεπισκοπικού αξιώματός του και διέταξε να συλληφθεί και να σταλεί σιδηροδέσμιος στην Κύπρο μέχρι να εκδικασθεί η όλη υπόθεση. Ταυτόχρονα ο πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Παΐσιος Β' πήρε σουλτανική εντολή να προχωρήσει σε εκλογή νέου αρχιεπισκόπου Κύπρου. Οι περισσότεροι από τους ιεράρχες του πατριαρχείου απέφυγαν ν' αναμειχθούν στο ζήτημα αυτό. Ωστόσο έγινε στην Κωνσταντινούπολη συνέλευση μερικών μητροπολιτών, που πρόβαλαν ως υποψηφίους τρεις ιερομόναχους, τον Νεόφυτο, τον Μητροφάνη και τον Μελέτιο. Τελικά, με παράτυπη και παράνομη εκλογή, εξελέγη ως νέος αρχιεπίσκοπος Κύπρου ο Νεόφυτος, που χειροτονήθηκε στην Κωνσταντινούπολη. Τον Νεόφυτο ο αρχιμανδρίτης Κυπριανός τον χαρακτηρίζει ως οἰνόφλυγα νεανίαν. Ο Νεόφυτος ήρθε τότε στην Κύπρο, μαζί με τον δέσμιο Φιλόθεο. Έδρασε για σύντομο χρόνο ως αρχιεπίσκοπος, αλλά ο λαός του νησιού δεν τον αποδέχθηκε, θεωρώντας ως νόμιμο αρχιεπίσκοπο τον δεσμώτη Φιλόθεο.

 

Ο ΑΙ. Drummond ισχυρίζεται (Excerpta Cypria, p. 280), ότι ο Φιλόθεος είχε πράγματι συμμετάσχει το 1743 σε συνωμοσία, μαζί με τον Τούρκο διοικητή της Κύπρου, και διά επιβολής ειδικής φορολογίας είχαν και οι δυο υπεξαιρέσει από τον λαό το τεράστιο για την εποχή ποσόν των 40.000 γροσίων. Έτσι ο Drummond βρίσκεται σε αντίθεση προς τον αρχιμανδρίτη Κυπριανό που χαρακτηρίζει τον Φιλόθεο ως φιλόπτωχον και ἀφιλάργυρον. Το γεγονός πάντως ότι η έρευνα που έγινε στη συνέχεια βρήκε και κήρυξε αθώο τον αρχιεπίσκοπο Φιλόθεο, ενισχύει την άποψη του αρχιμανδρίτη Κυπριανού για τον άνδρα.

 

Ο Φιλόθεος αθωώνεται

Η αθώωσή του Φιλοθέου ενίσχυσε την προσπάθεια του Οικουμενικού Πατριαρχείου να τον αποκαταστήσει στον αρχιεπισκοπικό θρόνο της Κύπρου. Και πράγματι, η Πύλη τελικά απεδέχθη την εισήγηση του Πατριαρχείου για επαναφορά του Φιλοθέου στον αρχιεπισκοπικό θρόνο, το 1745. Τότε το πατριαρχείο προχώρησε στην καθαίρεση του Νεοφύτου (που το ίδιο είχε αναγκαστεί να εκλέξει). Πριν όμως η απόφαση σταλεί στην Κύπρο, ο Νεόφυτος πέθανε. Έτσι η καθαίρεσή του αγγέλθηκε στο νησί μετά του θάνατό του, όπου όμως στο μεταξύ ο Νεόφυτος είχε καθαιρεθεί κι από τη σύνοδο της Κύπρου που αποτελείτο από τους επισκόπους Πάφου Ιωακείμ, Κιτίου Μακάριο και Κυρηνείας Νικηφόρο. Η κυπριακή σύνοδος είχε βρει παράτυπη την εκλογή του Νεοφύτου ως αρχιεπισκόπου και τον είχε κηρύξει ως «μοιχόν καί ἐπιβάτην».

 

Η ανάμειξη του Εφραίμ του Αθηναίου

Στο όλο αυτό ζήτημα είχε αναμειχθεί κι ο μεγάλος δάσκαλος Εφραίμ ο Αθηναίος που βρισκόταν τότε στην Κύπρο. Γενικά, ήταν ένα ζήτημα που δημιούργησε πολλά προβλήματα. Αλλά μετά τον θάνατο του Νεοφύτου και την καθαίρεσή του, καί πάλιν τίθεται ἐλευθερωθείς ὁ λύχνος ἐπί τήν λυχνίαν ὁ  ἀθλητής Φιλόθεος, όπως γράφει ο αρχιμανδρίτης Κυπριανός. Αλλά προσθέτει ο συγγραφέας αυτός ότι ο Φιλόθεος ασθένησε τότε, ὁ μακάριος ἐπιληψίᾳ (ὑπό τοῦ ταμπλᾶ) κατασχεθείς, ἐκρατήθη ὅλος τά μέλη, καί τρέμων χεῖρας καί πόδας, μόλις ἐκινεῖτο ὑπό δύο βασταζόντων ἀνθρώπων μέχρι τέλους τῆς ζωῆς.

 

Επί Φιλοθέου καταστράφηκε από πυρκαγιά το ιστορικό μοναστήρι του Κύκκου (1751). Παρά την καταστροφή, οι Τούρκοι επέβαλαν στο μοναστήρι και βαριά φορολογία 20 ταλάντων. Ο Φιλόθεος επενέβη και κατόρθωσε να μειώσει τη φορολογία σε 5 τάλαντα, που και πάλι ήταν πολλά, με αποτέλεσμα το μοναστήρι ν' αναγκασθεί να πωλήσει διάφορα εκκλησιαστικά σκεύη για να μπορέσει ν' ανταποκριθεί.

 

Βλέπε λήμμα: Παναγία Κύκκου, Τρόοδος

 

Το 1754 ο αρχιεπίσκοπος Φιλόθεος ηγήθηκε αποστολής στην Κωνσταντινούπολη, επικεφαλής των τριών επισκόπων, με σκοπό να επιτύχουν φορολογικά ωφελήματα για τον ελληνικό πληθυσμό της Κύπρου. Όμως λόγω της ασθένειάς του, ο αρχιεπίσκοπος αναγκάστηκε να διακόψει το ταξίδι και να παραμείνει στη Βηρυτό, απ' όπου αργότερα επέστρεψε στην Κύπρο. Οι επίσκοποι πέτυχαν σημαντικά αποτελέσματα στην Κωνσταντινούπολη, περιλαμβανομένης της επίσημης αναγνώρισης των Κυπρίων αρχιερέων ως ραγιά-βεκηλήδων , δηλαδή εκπροσώπων του ελληνικού πληθυσμού της Κύπρου. Η επίσημη αυτή αναγνώριση έδωσε μεγάλη πολιτική ισχύ στην Κυπριακή Εκκλησία που, όταν εχρησιμοποιείτο σωστά, απέβαινε προς όφελος γενικά του υπόδουλου κυπριακού Ελληνισμού.

 

Κατά το 1759 έγινε νέα προσπάθεια από μερικούς Κυπρίους να απομακρύνουν τον Φιλόθεο από του αρχιεπισκοπικό θρόνο, όμως η προσπάθεια αποκρούστηκε, με την επέμβαση και πάλι του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Είναι γεγονός ότι ο Φιλόθεος, μετά την ασθένειά του, προσπάθησε αρκετές φορές να παραιτηθεί, όμως τον απέτρεπαν οι επίσκοποι και ο ίδιος ο λαός. Ωστόσο τελικά μέσα στο 1759 (τον Ιούνιο), ο Φιλόθεος υπέβαλε τελεσίδικα την παραίτησή του, που έγινε αποδεκτή. Ήταν φανερό ότι η ασθένειά του τον είχε καταβάλει και δεν μπορούσε πλέον να ασκεί τα καθήκοντά του. Λίγο μετά την παραίτησή του, πέθανε. Διάδοχός του στον αρχιεπισκοπικό θρόνο εξελέγη ο Παΐσιος.

 

Σημαντική η συνεισφορά του

Σημαντική υπήρξε η συνεισφορά του αρχιεπισκόπου Φιλοθέου στην ηθική και πνευματική μόρφωση του λαού) του και στην προώθηση της ελληνικής εκπαίδευσης στην Κύπρο. Μορφωμένος και λόγιος ο ίδιος, υπήρξε αυστηρός προς παρανομούντες κληρικούς και λαϊκούς, επιβάλλοντας ποινές αφορισμού σε μερικές περιπτώσεις. Αν και έφθασε ακόμη και σε ακρότητες (όπως λ.χ. όταν ζήτησε από τους ιερωμένους να καταγράφουν όσους Χριστιανούς δεν εξομολογούνταν για να επιβάλλεται σ' αυτούς τιμωρία), ωστόσο επιτέλεσε αξιόλογο πνευματικό έργο. Μεταξύ των πρώτων μελημάτων του ήταν η ίδρυση «Σχολῆς Ἑλληνικῶν Γραμμάτων καί Μουσικῆς» («Ἑλληνομουσεῖον») στη Λευκωσία.

 

Βλέπε λήμμα: Ελληνομουσείον

 

Με ενέργειες, επίσης, του Φιλοθέου, ήλθε στην Κύπρο, όπου δίδαξε για πολλά χρόνια, ο διαπρεπής λόγιος Εφραίμ ο Αθηναίος, αργότερα πατριάρχης Ιεροσολύμων. Ο Φιλόθεος φρόντισε ακόμη για την έκδοση (στη Βενετία το 1751) του έργου του Εφραίμ του Αθηναίου Περιγραφή τῆς... Μονῆς Κύκκου. Με δαπάνη επίσης του Φιλοθέου, εξεδόθη στη Βενετία το 1756 και η Ἀκολουθία του αποστόλου Βαρνάβα, ιδρυτή της Εκκλησίας της Κύπρου, την οποία επιμελήθηκε ο Εφραίμ ο Αθηναίος. Ο ίδιος ο αρχιεπίσκοπος Φιλόθεος συνέταξε τον Μέγα Κώδικα της Αρχιεπισκοπής, που αποτελεί σήμερα πολύτιμη ιστορική πηγή (αν και παραμένει ανέκδοτος στα αρχεία της Αρχιεπισκοπής). Σενέγραψε επίσης ο Φιλόθεος κι ένα των κεφαλαίων που περιέλαβε ο αρχιμανδρίτης Κυπριανός στη Χρονολογική Ἱστορία του, που εξεδόθη στη Βενετία το 1788. Το κεφάλαιο αυτό (σσ. 370-388) φέρει τίτλο: Τοῦ Μακαριωτάτου καί Ἀοιδήμου Κυροῦ Φιλοθέου. Σημειώσεις καί   Ἔκθεσις περί τῆς Κυπρίων Ἐκκλησίας καί τῶν Προνομίων αὐτῆς.

 

Σώζονται επίσης διάφορες επιστολές και αρκετά έγγραφα του αρχιεπισκόπου Φιλοθέου, των οποίων κατάλογο παραθέτει ο Λοΐζος Φιλίππου (Τά Ἑλληνικά Γράμματα ἐν Κύπρῳ), τόμος Α', 1930, σσ. 71-74).

 

Πηγή

Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια