Φανέντες άγιοι
Ο μεσαιωνικός χρονογράφος Λεόντιος Μαχαιράς μνημονεύει στο Χρονικών του (παρ. 36) τους αγίους Φανέντες, μεταξύ των 300 «Αλαμανων» αγίων που είχαν έλθει (σε άδηλο χρόνο) από την Παλαιστίνη στην Κύπρο όπου κι ασκήτευσαν. Κατά τον χρονογράφο, οι άγιοι Φανέντες είχαν ασκητεύσει εἰς τήν γῆν τοῦ Κάζα Πιφάνη πρός τόν βορέαν (=στη βόρεια πλευρά του νησιού, στην περιοχή του χωριού Καζάφανι).
Ωστόσο ο Μαχαιράς δεν αναφέρει ούτε πόσοι ήταν αυτοί οι άγιοι, ούτε ποια ήταν τα ονόματά τους. Τους αναφέρει με την κοινή ονομασία άγιοι Φανέντες, που προφανώς σημαίνει Φανερωθέντες, ή κατ' άλλη απόδοση, Φαίνοντες. Και τούτο γιατί, όπως κι ο Μαχαιράς λέγει, τα οστά τους ἐστεγνῶσαν καί ἦλθαν καί ἐκολλῆσαν ὥσπερ πέτρα...
Επρόκειτο, δηλαδή, για πετρωμένα οστά που φαίνονταν σε τοποθεσία στην περιοχή του Καζάφανι. Σχετική αναφορά απαντάται και στον Βίο του αγίου Κωνσταντίνου του εξ Ιουδαίων, όπου σημειώνεται ότι: ἒν τινι τόπῳ τῶν ἐγχωρίων δυσεμβόλῳ τε καί ἀποκρήμνῳ ἱερά κατάκεινται λείψανα ἁγίων ۠ Φαίνοντες οὗτοι ἐκέκληντο.
Ο Estienne de Lusignan αναφέρει ότι, κατά τη γνώμη του, δεν επρόκειτο για οστά αλλά για πέτρες που φαίνονταν ως οστά. Ο Delehaye (Saints de Chypre, p. 254) γράφει ότι τα οστά που εθεωρείτο ότι ανήκαν στους αγίους Φανέντες είχαν εξεταστεί και βρέθηκε ότι ήταν κόκαλα διαφόρων ζώων.
Πράγματι, σε διάφορες περιπτώσεις σε αρκετά μέρη της Κύπρου, απολιθωμένα οστά παλαιοντολογικών ζώων θεωρήθηκε ότι ανήκαν σε αγίους۠ μάλιστα σπήλαια στα οποία βρέθηκαν, μετατράπηκαν σε χώρους λατρείας (όπως λ.χ. η σπηλιά του Προφήτη Ηλία στον Πενταδάκτυλο, όχι πολύ μακριά από το Καζάφανι, που πιθανώς ήταν αυτό που είχε υπόψιν ο Μαχαιράς. Άλλη παρόμοια περίπτωση αποτελεί η σπηλιά των Αγίων Σαράντα, στην περιοχή της Ξυλοφάγου, που περιγράφει κι ο Τσεσνόλα. Παρόμοιες περιπτώσεις αναφέρονται και σε άλλα μέρη της Κύπρου. Βλέπε σχετικά στο λήμμα σπηλιές).
Δεν φαίνεται, συνεπώς, να υπήρξαν ποτέ κάποιοι άγιοι Φανέντες (ή Φανερωθέντες ή και Φαίνοντες), αλλ' επρόκειτο για σπηλιά με απολιθωμένα οστά προϊστορικών ζώων. Τούτο εξηγεί και το γιατί δεν σώθηκε κανένα συγκεκριμένο όνομα των «αγίων» αυτών, ούτε κανένα άλλο περί αυτών στοιχείο, ούτε οποιαδήποτε πληροφορία.