Υψηλάντης Αλέξανδρος
Ο αρχηγός της Φιλικής Εταιρείας που προετοίμασε κι άρχισε την ελληνική επανάσταση του 1821. Γεννήθηκε στις 12 Δεκεμβρίου το 1792 στην Κωνσταντινούπολη και πέθανε στις 31 Ιανουαρίου 1828. Μορφώθηκε στην Πετρούπολη της Ρωσίας, προστατευόμενος του τσάρου Αλεξάνδρου Α'. Στη συνέχεια κατετάγη στον στρατό του τσάρου κι ανήλθε γρήγορα στη στρατιωτική ιεραρχία, μέχρι τον βαθμό του στρατηγού και υπασπιστή του τσάρου. Πήρε μέρος στους πολέμους κατά του Ναπολέοντος και το 1813, στη μεγάλη μάχη της Δρέσδης, έχασε το δεξί του χέρι. Συνόδευσε τον τσάρο στο συνέδριο της Βιέννης, όπου συνδέθηκε με τον Ιωάννη Καποδίστρια (κατόπιν υπουργό Εξωτερικών του τσάρου και πρώτο κυβερνήτη της απελευθερωμένης Ελλάδας). Στη Βιέννη ο Υψηλάντης προπαγάνδισε ανοικτά υπέρ της απελευθέρωσης της Ελλάδας. Το 1820 ο Υψηλάντης συνδέθηκε με τη Φιλική Εταιρεία, τη μυστική οργάνωση που προετοίμαζε την ελληνική επανάσταση. Όταν η Φιλική Εταιρεία προσέφερε την αρχηγία του αγώνα στον Ιωάννη Καποδίστρια, ο τελευταίος αρνήθηκε κατηγορηματικά αλλά συνέστησε ως αρχηγό τον Υψηλάντη. Αυτός παραιτήθηκε από τον ρωσικό στρατό τον Φεβρουάριο του 1821, αφού ενημέρωσε τον τσάρο για τη Φιλική Εταιρεία και την επικείμενη ελληνική επανάσταση. Το σχέδιο του Υψηλάντη ήταν να ξεκινήσει ο ίδιος την επανάσταση από την Πελοπόννησο, ενώ θα γινόταν εξέγερση και στην ίδια την Κωνσταντινούπολη. Στο μεταξύ συνεχίζονταν με γοργό ρυθμό οι προπαρασκευές. Όμως άλλες εξελίξεις δεν επέτρεψαν την εφαρμογή του σχεδίου του Υψηλάντη, που έσπευσε στην Οδησσό (έδρα της Φιλικής Εταιρείας) για να επιτύχει αναβολή της έναρξης της επανάστασης, λόγω των γεγονότων που σημειώθηκαν με την έναρξη άλλου κινήματος στη Νεάπολη και κινητοποίηση της λεγόμενης Ιερής Συμμαχίας ύστερα από απαίτηση του Μέττερνιχ. Άλλες παράλληλες εξελίξεις στις παραδουνάβιες περιοχές (κίνημα Βλαδιμηρέσκου) ώθησαν τον Υψηλάντη και τη Φιλική Εταιρεία να κάνουν άλλα σχέδια κι η επανάσταση ν' αρχίσει απ' εκεί. Στις 24 Φεβρουαρίου κυκλοφορεί την επαναστατική προκήρυξη «Μάχου υπέρ πίστεως και πατρίδος», με την οποία ζητά από τους Έλληνες της Μολδαβίας και της Βλαχίας να επαναστατήσουν. Η ενέργειά του αυτή σηματοδοτεί και την επίσημη έναρξη της Επανάστασης στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες.Η διάβαση του Υψηλάντη από τον ποταμό Προύθο (στις 22 Φεβρουαρίου 1821 ή με το νέο ημερολόγιο στις 16 Μαρτίου 1821), ουσιαστικά σηματοδότησε την έναρξη της ελληνικής επανάστασης. Ο Υψηλάντης προχώρησε στη Βλαχία, οργάνωσε τον Ιερό Λόχο, έφθασε στο Βουκουρέστι, αλλά στη σύγκρουση προς τους Τούρκους στο Δραγατσάνι υπέστη πολύ μεγάλες απώλειες. Τότε ο στρατός του διαλύθηκε, ενώ ο ίδιος διέφυγε και παρεδόθη στους Αυστριακούς. Αυτοί τον συνέλαβαν και τον φυλάκισαν στο κάστρο του Μούκατς και, αργότερα, στο Τερεζιστάν της Βοημίας. Απελευθερώθηκε, με πολύ σοβαρά κλονισμένη την υγεία του, το 1827. Πέθανε λίγο αργότερα, το 1828, όταν ο Ιωάννης Καποδίστριας έφθανε στην Ελλάδα για ν' αναλάβει τη διακυβέρνησή της. (Βλέπε Βίντεο: Ελλήνων Πρόσωπα: Ο Αλέξανδρος Υψηλάντης)
Σχέσεις του με την Κύπρο: Ο Αλέξανδρος Υψηλάντης δεν είχε αποκλείσει την Κύπρο από τα ευρύτερα σχέδια της Φιλικής Εταιρείας για την ελληνική επανάσταση. Είναι γνωστό ότι η Φιλική Εταιρεία είχε απλωθεί μέχρι την Κύπρο και την Αίγυπτο, κι ότι διάφοροι σημαίνοντες Κύπριοι (περιλαμβανομένου του τότε αρχιεπισκόπου Κύπρου Κυπριανού) είτε είχαν γίνει μέλη της είτε είχαν επαφές και πρόσφεραν βοήθεια στην Εταιρεία. Τελικά η Κύπρος δεν κατόρθωσε να ακολουθήσει την ελληνική επανάσταση, για λόγους που εξετάζονται στο λήμμα ελληνική επανάσταση και Κύπρος. Ωστόσο σχετικά μεγάλος αριθμός Κυπρίων εθελοντών βρέθηκαν στην Ελλάδα, συμμετέχοντας ενεργά στον αγώνα.
Δεν είναι γνωστές πολλές λεπτομέρειες για τη δραστηριότητα της Φιλικής Εταιρείας στην Κύπρο, κι αυτό επειδή οι διάφορες επαφές γίνονταν, βέβαια, με κάθε μυστικότητα και χωρίς πολλά αποδεικτικά στοιχεία. Είναι απόλυτα βέβαιο όμως ότι ο αρχιεπίσκοπος Κύπρου Κυπριανός είχε μυηθεί και βρισκόταν, μάλιστα, σ' επαφή με τον ίδιο τον Αλέξανδρο Υψηλάντη. Μυημένοι φαίνεται ότι ήσαν και οι Κύπριοι επίσκοποι (Πάφου Χρύσανθος, Κιτίου Μελέτιος και Κυρηνείας Λαυρέντιος) που όλοι εκτελέστηκαν από τους Τούρκους, μαζί με τον αρχιεπίσκοπο, στις 9 Ιουλίου 1821. Μυημένοι φαίνεται να ήταν κι αρκετοί πρόκριτοι, δημογέροντες και άλλοι ακόμη, όπως ήταν και Κύπριοι που ζούσαν εκτός Κύπρου.
Δυο σωζόμενα έγγραφα του Αλεξάνδρου Υψηλάντη σχετίζονται άμεσα με την Κύπρο και φανερώνουν την ύπαρξη στενών επαφών της Φιλικής Εταιρείας με την Κύπρο κατά τις παραμονές της επανάστασης. Το πρώτο έγγραφο είναι επιστολή του Υψηλάντη προς τον δραστήριο Φιλικό Αντώνιο Πελοπίδα με το οποίο τον εξουσιοδοτεί να ταξιδέψει στην Αίγυπτο και στην Κύπρο για να εισπράξει τη βοήθεια που η Φιλική Εταιρεία είχε εξασφαλίσει από τις χώρες αυτές, ταυτόχρονα δε να πληροφορήσει τους «αδελφούς» ότι «ἡ ὥρα τῆς ἐκτελέσεως τοῦ ἱεροῦ ἡμῶν σκοποῦ δέν εἶναι μακράν». Στο γράμμα αυτό ο Υψηλάντης λέγει στον Πελοπίδα να ζητήσει από τον αρχιεπίσκοπο Κύπρου τη συνεισφορά που είχε υποσχεθεί. Άρα, είχαν προηγηθεί άλλες επαφές, κι ο Κυπριανός είχε υποσχεθεί υλική βοήθεια στον Υψηλάντη.
Και πράγματι, στο δεύτερο έγγραφό του (ημερομηνίας 8 Οκτωβρίου 1820) ο Υψηλάντης το λέγει σαφώς. Πρόκειται για επιστολή προς τον αρχιεπίσκοπο Κύπρου, που μετέφερε ο Πελοπίδας. Στην επιστολή αυτή ο Υψηλάντης αναφέρει ότι πληροφορήθηκε από τον Δημήτριο Ίπατρο ότι ο Κυπριανός είχε υποσχεθεί «γενναίαν συνεισφοράν» για το «Σχολείον τῆς Πελοποννήσου» (συνθηματικό για την επικείμενη επανάσταση). Του γράφει, λοιπόν, ως «γενικός ἔφορος τοῦ Σχολείου» (=αρχηγός της επανάστασης) για να του πει ότι «ἡ ἔναρξις τοῦ Σχολείου ἐγγίζει» (=η έναρξη της επανάστασης πλησιάζει) και για να τον παρακινήσει να επισπεύσει την κυπριακή συνεισφορά (σε χρήματα και σε είδος).
Πριν από την επίσκεψη στην Κύπρο του Αντωνίου Πελοπίδα είχε λοιπόν πραγματοποιηθεί επίσκεψη του Δημητρίου Ίπατρου ο οποίος είχε σχετικές συνομιλίες με τον αρχιεπίσκοπο και, ενδεχομένως, με αρκετούς άλλους. Πιθανότατα υπήρξαν κι άλλες επαφές που δεν είναι γνωστές.
(ΣΗΜ: Το πλήρες κείμενο των δυο εγγράφων του Υψηλάντη βλέπε στο λήμμα ελληνική επανάσταση και Κύπρος).