Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Επιστημονική ονομασία: Pistacia. Αυτοφυόμενος στην Κύπρο θάμνος που απαντάται σε δυο είδη, ενώ τρίτο είδος της ίδιας οικογένειας είναι δέντρο, γνωστό και με την ονομασία τρέμιθθος ή και τρίμιθθος (ο). Και τα τρία είδη που απαντώνται στην Κύπρο είναι της οικογένειας των Ανακαρδιωδών (Anacardiaceae).

Τα δυο είδη θάμνου είναι:

1. Pistacia lentiscus: Θάμνος που φθάνει σε ύψος μέχρι και τα 4 μέτρα περίπου. Αυτοφύεται σε ξηρές και πετρώδεις περιοχές, σε πλαγιές και σε δάση πεύκων, από το επίπεδο της θάλασσας μέχρι και σε υψόμετρο 760 μέτρων περίπου. Ανθίζει μεταξύ Φεβρουαρίου και Μαΐου. Απαντάται σε πολλές περιοχές της Κύπρου, όπως στις περιοχές Πέγειας, Πόλης Χρυσοχούς, Μαχαιρά, Τρικώμου, Κορμακίτη, κλπ.

2. Pistacia terebinthus: Θάμνος που μπορεί να πάρει και τη μορφή μικρού δέντρου, φθάνει δε σε ύψος μέχρι και 6 μέτρα περίπου. Αυτοφύεται σε ξηρές και πετρώδεις περιοχές, σε πλαγιές και σε δάση πεύκων, σχεδόν από το επίπεδο της θάλασσας, μέχρι και τα βουνά, έως το υψόμετρο των 1.370 μέτρων περίπου. Ανθίζει μεταξύ Μαρτίου και Απριλίου. Είναι πολύ κοινό είδος σε αρκετές περιοχές της Κύπρου.

Το τρίτο είδος της ίδιας οικογένειας είναι:

3. Pistacia atlantica: Δέντρο που μπορεί να φθάσει σε ύψος μέχρι και 20 μέτρα ۠ ωστόσο συνηθισμένο ύψος του είναι γύρω στα 8-10 μέτρα. Απαντάται σε υψόμετρο μέχρι και 1.525 μέτρα περίπου. Καλλιεργείται επίσης σε χωριά και μάλιστα εκαλλιεργείτο στην Κύπρο και κατά την Αρχαιότητα. Ανθίζει μεταξύ Φεβρουαρίου και Απριλίου.  Ένα από τα μεγαλύτερα δέντρα τρεμιθκιάς που υπάρχουν σήμερα στην Κύπρο είναι αυτή στην αυλή της εκκλησίας της Παναγίας Αγγελόκτιστης στο χωριό Κίτι, με ύψος πάνω από 12 μέτρα και περιφέρεια κορμού 5,75 μέτρα περίπου. Είναι δέντρο αιωνόβιο, όπως κι άλλα παρόμοια στην Κύπρο. Μεταξύ αυτών, η τρεμιθκιά στην κατακόμβη της Αγίας Σολομωνής στην Κάτω Πάφο, άλλη στο χωριό Λέμπα, άλλη στο χωριό Σίμου κλπ.

Οι δυο θάμνοι της τρεμιθκιάς που υπάρχουν στην Κύπρο, δηλαδή η Pistacia lentiscus (Πιστακιά ή σχίνος) και η Pistacia terebinthus (Πιστακιά ή τερέβινθος), είναι πολύ χαρακτηριστικά είδη της κυπριακής χλωρίδας και διακρίνονται πολύ έντονα στις αρχές της άνοιξης, όταν οι νέοι τους βλαστοί έχουν ένα θαυμάσιο κεραμιδί προς κιτρινοκόκκινο χρώμα. Το δεύτερο είδος είναι η κατ' εξοχήν γνωστή ως τερέβινθος των αρχαίων Ελλήνων. Φαίνεται δε ότι από την αρχαία αυτή ονομασία προήλθε και η σημερινή κυπριακή ονομασία τρεμιθκιά. Στα άκρα των βλαστών του είδους αυτού σχηματίζεται κερατοειδής κηκίδα που προκαλείται από ένα έντομο, είδος Ημιπτέρου. Αυτή εχρησιμοποιείτο ως φάρμακο κατά του βρογχίτη και της χρόνιας κυστίτιδας.

Φαρμακευτική είναι και η ρητίνη της τρεμιθκιάς, ενώ ο καρπός της, που λέγεται τρεμίθθιν ή τριμίθθιν (το) δίνει το τερεβίνθιον ἔλαιον των αρχαίων, που είναι εύοσμο, βρώσιμο και με φαρμακευτικές ιδιότητες. Επίσης, οι τρυφεροί βλαστοί του θάμνου τρώγονται αφού αποθηκευτούν σε ξίδι ή σε αλάρμη.

Η γνωστή μαστίχα της Χίου παράγεται από την ρητίνη του πρώτου εκ των δυο θάμνων. Ρητίνη δίνουν και τα άλλα δυο είδη πιστακιάς. Στην Κύπρο από το δέντρο, τον τρέμιθθον (Pistacia atlantica) παραγόταν παλαιότερα ρητίνη, η γνωστή τρεμιθθόπισσα, που και σήμερα παράγεται απ' αυτήν η γνωστή άσπρη πίσσα (τσίχλα), ή πίσσα της Πάφου. Το είδος αυτό της πίσσας ήταν γνωστό από τα αρχαία χρόνια και περιγράφεται από τον Θεόφραστο. Ο δε Διοσκουρίδης γράφει ότι τέτοια ρητίνη παραγόταν στην Κύπρο, στην Ιουδαία, στη Συρία, στη Λιβύη, στην Αραβία και στις Κυκλάδες.

Οι καρποί του δέντρου, τα τρεμίθκια, τρώγονται και νωποί και ξηροί, συνηθίζονταν δε πολύ στην Κύπρο σε παλαιότερες εποχές. Απ' αυτά παραγόταν, επίσης, πολύ καλής ποιότητας λάδι, το τρεμιθθόλαον, που ήταν παχύρρευστο, εύοσμο και πρασινωπό, εχρησιμοποιείτο δε για τηγάνισμα εκλεκτών εδεσμάτων και γλυκισμάτων.

Από τα τόσο γνωστά και χρήσιμα αυτά είδη της κυπριακής χλωρίδας πήραν την ονομασία τους πολλά τοπωνύμια σε διάφορα μέρη της Κύπρου, καθώς και χωριά όπως η Τρεμιθούσα και το Τριμίθι.

Συγγενικό των πιο πάνω, είναι και το είδος Πιστακιά η καρποφόρος (ή γνησία) (Pistacia vera) που καλλιεργείται στην Κύπρο από τα τέλη του 19ου αιώνα, η γνωστή φιστουτζ’ιά, της οποίας οι καρποί λέγονται φιστούτζ’ια (φιστίκια) του χαλεπιού, γνωστότερα ως χαλεπιανά. Ο τρέμιθθος αποτελεί υποκείμενο για εμβολιασμό της καρποφόρας Πιστακιάς, που είναι δέντρο δίοικο (δηλαδή άλλα δέντρα είναι αρσενικά κι άλλα θηλυκά) και φθάνει σε πλήρη καρποφορία περί το 20ό έτος της ηλικίας του.