Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Η εκκλησία της Παναγίας της Τράπεζας βρίσκεται 3 περίπου χιλιόμετρα στα βόρεια της Αχερίτου. Βρίσκεται στο κέντρο του ερειπωμένου χωριού Τράπεζα που κατέστρεψαν οι Μαμελούκοι το 1425. Τίποτε δεν σώζεται από το χωριό, εκτός από την εκκλησία. Η εκκλησία στη σημερινή της μορφή είναι τρίκλιτη με δυο τρούλλους στο μέσο κλίτος και μια προεξέχουσα ημικυκλική εσωτερικά και πεντάπλευρη εξωτερικά αψίδα. Το νότιο κλίτος είναι μικρότερο σε μήκος από το μέσο και το βόρειο. Έχει μήκος 15,24 μ. μόνο, ενώ τα άλλα δυο έχουν μήκος 19,80 μ. Το νότιο κλίτος όμως είναι πιο πλατύ 4,49 μ., ενώ το μέσο έχει πλάτος 3,24 μ. και το βόρειο 3,17 μ. Το νότιο κλίτος είναι επίσης πιο ψηλό από το βόρειο. Η αψίδα έχει χορδή 3,15 μ. και βέλος 1,93 μ.

Η σημερινή μορφή της εκκλησίας οφείλεται στη ριζική επισκευή και επέκταση μιας μικρότερης παλαιότερης εκκλησίας, που συμπληρώθηκε το 1563 σύμφωνα με σχετική επιγραφή πάνω από την ανατολική είσοδο του νότιου τοίχου. Η αρχική εκκλησία, από την οποία σώζεται ο τρούλλος και τα τέσσερα στηρίγματά του ενσωματωμένα στους ισχυρούς πεσσούς της εκκλησίας του 1563, φαίνεται ότι ήταν μονόκλιτη με τρούλλο. Της εκκλησίας αυτής σώζονται και η ανατολική και δυτική καμάρα. Η αψίδα της αρχικής εκκλησίας κατεδαφίσθηκε για να γίνει επέκταση προς τα ανατολικά. Αφαιρέθηκε επίσης ο δυτικός τοίχος της αρχικής εκκλησίας για να επεκταθεί στα δυτικά. Ταυτόχρονα αφαιρέθηκαν τα τύμπανα του βόρειου και του νότιου τόξου που στήριζαν τον τρούλλο για να ενωθούν τα νέα κλίτη που προστέθηκαν με το κεντρικό. Η αρχική εκκλησία είχε εσωτερικές διαστάσεις 5,50X3,50 μ. περίπου χωρίς την αψίδα. Η φροντισμένη τοιχοδομία του αρχικού τρούλλου και τα οξυκόρυφα τόξα που τον στηρίζουν από βορρά και νότο βοηθούν στη χρονολόγησή του στο πρώτο μισό του 14ου αιώνα το αργότερο. Στον τρούλο και στο τμήμα της αρχικής εκκλησίας σώζονταν μέχρι το 1974 μικρά κομμάτια τοιχογραφιών.

Τα χαμηλωμένα τόξα, στα δυτικά και στ' ανατολικά του αρχικού τρούλλου, είναι, σε οριζόντια τομή, συνηθισμένα στις αρχές του 16ου αιώνα, όπως φαίνεται από τα τόξα που ενώνουν τα δυο κλίτη των εκκλησιών της Παναγίας στο Τρίκωμο, της Παναγίας Αυγασίδας στο ομώνυμο μοναστήρι κοντά στη Μηλιά κ.α.

Οι τρούλλοι έχουν τέσσερα παράθυρα ο καθένας. Στην αψίδα και τον ανατολικό τοίχο των πλάγιων κλιτών υπάρχει από ένα μικρό στενόμακρο παράθυρο. Το παράθυρο της αψίδας καλύπτεται με ημικυκλικό τόξο, ενώ τα παράθυρα του ανατολικού τοίχου είναι ορθογώνια. Άλλο παράθυρο υπάρχει στον δυτικό τοίχο του βόρειου κλίτους.

Η εκκλησία έχει δυο εισόδους στον νότιο τοίχο, από τις οποίες η δυτική είναι πιο πλατιά και περιβάλλεται από περίτεχνο περίθυρο, μια στον δυτικό τοίχο του νότιου κλίτους, μια στον δυτικό τοίχο του μέσου κλίτους και δυο στον βόρειο τοίχο. Κάποιο πρόβλημα υπάρχει στο δυτικό άκρο του νότιου τοίχου του μέσου κλίτους. Ένα άνοιγμα στο σημείο αυτό κλείνεται με αργολιθοδομή, σαν να έχει μείνει ημιτελής η οικοδομή.

Πιστεύεται πως ο ναός της Παναγίας της Τραπέζας αποτελούσε τον κεντρικό ναό του μεσαιωνικού οικισμού, ο οποίος σταδιακά ερημώθηκε, αφήνοντας την εκκλησία ως μοναδικό σήμα μνήμης της ιστορίας του τόπου.

Ο ναός μετά την τουρκική εισβολή χρησιμοποιήθηκε για μεγάλο χρονικό διάστημα ως μάνδρα προβάτων, αφού προηγουμένως κτίσθηκαν πρόχειρα οι είσοδοί του. Ολόκληρο το δάπεδο του ναού έχει ανασκαφεί εσωτερικά από αρχαιοκάπηλους. Φαίνεται πως στο δάπεδο του μεσαιωνικού ναού υπήρχαν ταφές, τις οποίες εντόπισαν αρχαιοκάπηλοι και αφαίρεσαν το περιεχόμενο αφήνοντας μέσα μερικά σπασμένα αγγεία.

Το εσωτερικό του ναού ήταν διακοσμημένο με τοιχογραφίες. Από τα σπαράγματα που σώζονται σήμερα είναι εμφανής η δράση αρχαιοκαπήλων, οι οποίοι αποτοίχισαν αρκετὲς από τις τοιχογραφίες, ενώ πολλές άλλες διακρίνονται σήμερα μισοκατεστραμένες στον τρούλλο, στα σφαιρικά τρίγωνα και στις κατώτερες επιφάνειες. Οι τοιχογραφίες εντάσσονται στο κυπρο-αναγεννησιακό ρεύμα της ζωγραφικής που αναπτύχθηκε στη Μεγαλήνησο επί Ενετοκρατίας και κοσμούν το δυτικό μόνο τρούλλο και τις επιφάνειες κάτω από αυτόν. Στο ναό διασώζονται επίσης αξιόλογα δείγματα γλυπτικού αρχιτεκτονικού διακόσμου της Λατινοκρατίας, ενώ οι δόμοι της οροφής σχηματίζουν σταυρό. Λίθινη εγχάρακτη ανορθόγραφη επιγραφή στο νότιο, εξωτερικό τοίχο του ναού διασώζει την πληροφορία της ανακαίνισης στο 16ο αιώνα.

Οι εργασίες συντήρησης της εκκλησίας ολοκληρώθηκαν τον Αύγουστο του 2022. Τα έργα υλοποιήθηκαν με την οικονομική συνδρομή της Ευρωπαϊκής Ένωσης και της τοπικής κοινότητας και με την στήριξη της UNDP και την επίβλεψη της Δικοινοτικής Τεχνικής Επιτροπής για τον Πολιτισμό. 

Πηγή

Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια

Biodiversity of Cyprus by NGO Protection of the Natural Heritage and the Biodiversity of Cyprus