Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Η Τηλλυρία είναι σύμπλεγμα 23 χωριών των επαρχιών Λευκωσίας και Πάφου, μεταξύ των κόλπων Χρυσοχούς και Μόρφου, τα οποία σχηματίζουν ξεχωριστή γεωγραφική περιφέρεια της οποίας η ονομασία απαντάται σε διάφορους τύπους (από απόψεως ορθογραφίας), γιατί υπάρχουν διαφορετικές ετυμολογήσεις της. Έτσι απαντάται ως Τηλλυρία. Τυλληρία ή ακόμη Τιλλυρία. Τιλλιρία κλπ. Στο τοπικό γλωσσικό ιδίωμα η ονομασία της περιοχής είναι Τηλλυρκά (η), οι δε κάτοικοί της λέγονται Τήλλυροι. Στους επίσημους χάρτες η ονομασία της περιοχής απαντάται στον τύπο Τηλλυρία.

 

Η Τηλλυρία καταλαμβάνει τη χερσόνησο μεταξύ των κόλπων Χρυσοχούς και Μόρφου, εκτείνεται δε σε μήκος 30 περίπου χιλιομέτρων. Το μεγαλύτερο πλάτος της είναι 6 περίπου χιλιόμετρα. Στα νότια της περιοχής είναι το κρατικό δάσος της Πάφου, που περιορίζει την Τηλλυρία στην έκταση μεταξύ του δάσους και της θάλασσας. Ένα μεγάλο μέρος της Τηλλυρίας που περιλαμβάνει τα χωριά Κόκκινα, Αμμαδιές, Ξερόβουνος, Λουτρός, Λιμνίτης, Γαληνή, Ποταμός του Κάμπου και Αμπελικού βρίσκεται από το καλοκαίρι του 1974 κάτω από τουρκική στρατιωτική κατοχή. Ένα επίσης σημαντικό τμήμα της βρίσκεται στη «νεκρή ζώνη».

 

Βλέπε λημμα: Αττίλας '74

 

Από γεωλογικής απόψεως, η περιοχή της Τηλλυρίας αποτελείται από αποθέσεις πυριγενούς κυρίως προελεύσεως και σε πολύ μικρότερη έκταση από αποθέσεις ιζηματογενούς προελεύσεως. Οι αποθέσεις αυτές και η κατανομή τους έχουν ως εξής:

 

α. Πυριγενή (Οφιολιθικά πετρώματα): Τα κυριότερα είδη πυριγενών πετρωμάτων που απαντώνται είναι τα ακόλουθα:

 

Σύστημα Πολλαπλών φλεβών ή Διαβάσης: Αποτελείται από φλέβες βασαλτικής και ανδεσιτικής σύστασης που προήλθαν από την πολλαπλή διείσδυση μάγματος μεταξύ των δυο λιθοσφαιρικών πλακών. Γενικά οι φλέβες, που είναι οι τροφοδότες των υπερκείμενων οριζόντιων πίλλοου λαβών, είναι σχεδόν κάθετες και η επικρατούσα κατεύθυνση είναι Β-Ν. Ο διαβάσης καταλαμβάνει το δυτικό τμήμα της Τηλλυρίας που εμπίπτει στη διοικητική έκταση των χωριών Πωμός, Παχύαμμος, Κόκκινα, Αλεύκα, Σελ-λάδιν τ' Άππη και Άγιος Θεόδωρος.

 

Ορίζοντας Βάσης: Είναι μια μεταβατική ζώνη μεταξύ του υποκείμενου διαβάση και των υπερκείμενων πίλλοου λαβών, αποτελείται δε από 80%-90% φλέβες της ίδιας σύστασης με εκείνες του διαβάση και 10%-20% πίλλοου λάβες. Απαντάται στη διοικητική έκταση των χωριών Παχύαμμος, Κόκκινα, Αλεύκα, Σελλάδιν τ' Άππη, Άγιος Θεόδωρος, Πάνω Πύργος, Άγιος Ιωάννης (Σελέμανοι), Αμμαδιές, Ξερόβουνος, Λουτρός, Βαρίσεια, Γαληνή, Αμπελικού, Πηγαίνια και Χαλέρι.

 

Κατώτερος Ορίζοντας Λαβών: Αποτελείται από φλέβες και λάβες σε ίση περίπου αναλογία, αποτελείται δε κυρίως από ανδεσίτες με μικρό ποσοστό βασαλτών και ρυοανδεσιτών. Τόσο οι φλέβες όσο και οι λάβες έχουν χρώμα γκριζοπράσινο που οφείλεται στην παρουσία του ορυκτού κελαδονίτη. Τα πετρώματα του σχηματισμού αυτού κάμνουν αισθητή την παρουσία τους στη διοικητική έκταση των χωριών Κόκκινα, Άγιος Θεόδωρος, Κάτω Πύργος, Πάνω Πύργος, Αμμαδιές, Ξερόβουνος, Λουτρός, Γαληνή, Βαρίσεια, Αμπελικού, Πηγαίνια και Χαλέρι.

 

Ανώτερος Ορίζοντας Λαβών: Ο ορίζοντας αυτός αποτελείται κυρίως από λάβες (πίλλοου λάβες, ροές λαβών ή άλλων ακανόνιστων μορφών) και μικρό ποσοστό φλεβών (10-20%). Η σύστασή τους είναι κυρίως βασαλτική με μικρότερα ποσοστά ολιβινικών βασαλτών και πικριτών. Απαντάται στη διοικητική έκταση των χωριών Αμπελικού, Ποταμός του Κάμπου, Γαληνή, Λουτρός, Ξερόβουνος, Αμμαδιές, Κάτω Πύργος, Άγιος Θεόδωρος, Πηγαίνια και Χαλέρι.

 

β. Ιζηματογενή πετρώματα: Περιλαμβάνουν κυρίως πρόσφατες αλλουβιακές αποθέσεις και, σε μικρότερη έκταση, αποθέσεις των σχηματισμών Λευκωσίας και Κορωνιάς.

 

Πρόσφατες αλλουβιακές αποθέσεις: Πρόκειται για πρόσφατες ποτάμιες αποθέσεις της Ολόκαινης γεωλογικής περιόδου, που αποτελούνται κυρίως από άμμους, χαλίκια και πηλούς. Οι αποθέσεις αυτές απαντώνται κατά μήκος των στενών κοιλάδων που διασχίζουν την Τηλλυρία από το δάσος της Πάφου προς τη θάλασσα.

 

Σχηματισμός Λευκωσίας: Ο σχηματισμός αυτός, πλειοκαινικής ηλικίας, αποτελείται από μια σειρά γκρίζων μαργών και κιτρινωπών λεπτόκοκκων και χονδρόκοκκων ασβεστολιθικών ψαμμιτών (πωρόλιθων). Εμφανίζεται μόνο στα ανατολικά του χωριού Αμπελικού.

 

Σχηματισμός Κορωνιάς: Θεωρείται σαν παράλληλη φάση των ιζημάτων του σχηματισμού Πάχνας και αποτελείται από συμπαγείς υφαλογενείς ασβεστόλιθους. Η ηλικία του σχηματισμού είναι μέση μειόκαινη-ανώτερη μειόκαινη και εμφανίζεται στη διοικητική έκταση των χωριών Αμπελικού, Λουτρός, Ξερόβουνος και Γαληνή.

 

Από μορφολογικής απόψεως, η περιφέρεια χαρακτηρίζεται από λοφώδη μέχρι ημιορεινή τοπογραφία. Το υψόμετρο παρουσιάζει μια αισθητή αύξηση από την παράκτια περιοχή προς τα νότια όπου σε μερικές περιπτώσεις, ιδιαίτερα πολύ κοντά στο δάσος της Πάφου, ξεπερνά τα 600 μέτρα. Το ψηλότερο σημείο της Τηλλυρίας είναι ο Λωρόβουνος (669 μέτρα), που βρίσκεται περί το 1,5 χιλιόμετρο νοτιοδυτικά του χωριού Αλεύκα, ακριβώς στο σημείο επαφής της περιφέρειας με το δάσος της Πάφου. Το τοπίο δεν είναι μόνο επικλινές αλλά και διαμελισμένο από πολλά μικρά ρυάκια που πηγάζουν νοτιότερα από τα βουνά του δάσους της Πάφου και χύνονται στη θαλάσσια περιοχή στα βόρεια. Οι κοιλάδες των ρυακιών είναι στενές και βαθιές και οι πλευρές τους απότομες. Τα χαμηλότερα χωριά της περιφέρειας είναι ο Πωμός (10 μέτρα) και ο Κάτω Πύργος (10 μέτρα) και το ψηλότερο χωριό η Αλεύκα (380 μέτρα).

 

Τα κυριότερα υδρολογικά χαρακτηριστικά της Τηλλυρίας είναι τα ακόλουθα:

 

α) Ποταμοί: Η περιφέρεια διασχίζεται από πολυάριθμα ρυάκια και ποταμούς που πηγάζουν από τα βουνά του δάσους της Πάφου και χύνονται στη θαλάσσια περιοχή στα βόρεια. Οι κυριότεροι ποταμοί που ρέουν στην περιοχή είναι, από τα ανατολικά προς τα δυτικά, ο Ξερός, ο Κάμπος, ο Λιμνίτης, ο Πύργος, ο Κατούρης, ο Άγιος Θεόδωρος και το Λειβάδι.

 

β) Φράγματα: Οι συνεχώς αυξανόμενες ανάγκες της περιοχής για αρδευτικούς και οικιστικούς σκοπούς οδήγησαν στην κατασκευή των φραγμάτων Πωμού, Πύργου και Γαληνής, συνολικής αποθηκευτικής δυναμικότητας 1.167.000 μ3.

 

Το φράγμα Πωμού, χωρητικότητας 859.000 μ3, είναι κτισμένο πάνω στον ποταμό Λειβάδι περί τα 3 χιλιόμετρα νοτιοανατολικά του χωριού Πωμός. Σκοπός του είναι η άρδευση έκτασης γης 380 εκταρίων (2.850 σκαλών) για την καλλιέργεια πρώιμων λαχανικών.

 

Το φράγμα Πύργου, χωρητικότητας 285.000 μ3 είναι κτισμένο πάνω στον ποταμό Κατούρη, περί τα πέντε χιλιόμετρα νοτιοδυτικά του χωριού Κάτω Πύργος. Σκοπός του είναι η άρδευση έκτασης γης 167 εκταρίων (1.250 σκαλών) για την καλλιέργεια φυλλοβόλων δέντρων.

 

Το μικρό φράγμα της Γαληνής, χωρητικότητας 23.000 μ3, είναι κτισμένο πάνω στον ποταμό Κάμπο, περί τα τρία χιλιόμετρα νότια του χωριού Γαληνή. Σκοπός του φράγματος ήταν η άρδευση έκτασης γης 174 εκταρίων (1.300 σκαλών) μέχρι και τον οικισμό του Ποταμού του Κάμπου.

 

Τα εδάφη που απαντώνται στην περιοχή της Τηλλυρίας είναι τα φαιοχώματα, τα πυριτιούχα, τα προσχωσιγενή, οι ξερορεντζίνες και τα τέρρα ρόζα. Τα φαιοχώματα είναι εδάφη αβαθή τα οποία αναπτύχθηκαν πάνω στις λάβες. Πρόκειται για μη ασβεστούχα εδάφη τα οποία δημιουργούν εδαφικούς ορίζοντες μόνο σε βαθουλώματα.

Τα πυριτιούχα εδάφη δημιουργήθηκαν πάνω στο Σύστημα Πολλαπλών Φλεβών ή διαβάση. Οι απότομες πλαγιές και η διάβρωση δεν επέτρεψαν, εκτός σε σπάνιες περιπτώσεις, τη δημιουργία εδαφικών οριζόντων. Τα εδάφη αυτά εμφανίζονται στη διοικητική έκταση των χωριών Πωμός, Παχύαμμος, Κόκκινα, Αλεύκα, Σελλάδιν τ' Άππη και Άγιος Θεόδωρος.

Τα προσχωσιγενή εδάφη είναι στενά συνυφασμένα με τις προσχώσεις των ποταμών. Επειδή αποτελούν σχετικά πρόσφατες αποθέσεις δεν διακρίνονται για τους εδαφικούς τους ορίζοντες. Βρίσκονται στις κοιλάδες και εκβολές των ποταμών και ρυακιών που ρέουν στην περιοχή.

Οι ξερορεντζίνες εμφανίζονται μόνο στα ανατολικά του χωριού Αμπελικού. Πρόκειται για εδάφη που σχηματίστηκαν από την αποσάθρωση ασβεστολιθικών, μαργαϊκών ή άλλων ασβεστούχων αποθέσεων.

Αποστραγγίζονται δύσκολα, ιδιαίτερα όταν αναπτυχθούν σε επίπεδα μέρη ή σε βαθουλώματα.

Τα εδάφη τέρρα ρόζα χαρακτηρίζονται από έντονο ερυθρωπό χρώμα, γι' αυτό είναι γνωστά σαν κοκκινοχώματα. Διακρίνονται σε εδάφη που σχηματίστηκαν πάνω σε καφκάλλες και σε εδάφη που σχηματίστηκαν πάνω σε ασβεστολιθικά πετρώματα. Στην περιοχή Τηλλυρίας απαντώνται μόνο τα εδάφη της τέρρα ρόζα σε ασβεστόλιθο, εμφανίζονται δε στη διοικητική έκταση των χωριών Λουτρός, Ξερόβουνος και Αμπελικού.

 

Κλίμα

Από κλιματολογικής απόψεως, το παράκτιο τμήμα της περιφέρειας χαρακτηρίζεται από ήπιο χειμώνα και σχετικά θερμό καλοκαίρι, ενώ το υπόλοιπο τμήμα της στα νότια, το οποίο έχει αισθητά μεγαλύτερο υψόμετρο, χαρακτηρίζεται από ψυχρότερο χειμώνα και δροσερότερο καλοκαίρι. Η μέση ετήσια βροχόπτωση ποικίλλει μεταξύ 350 και 550 χιλιοστομέτρων. Το ανατολικό τμήμα της Τηλλυρίας, στο οποίο περιλαμβάνονται τα χωριά Γαληνή και Αμπελικού, δέχεται τη χαμηλότερη βροχόπτωση, η οποία κυμαίνεται μεταξύ 350 και 400 χιλιοστομέτρων. Στο υπόλοιπο τμήμα της περιφέρειας η βροχόπτωση αυξάνεται, από τα βόρεια προς τα νότια, παράλληλα με την αύξηση του υψομέτρου. Κατά την περίοδο 1951-1980 η .μέση ετήσια βροχόπτωση στη Γαληνή ήταν 400 χιλιοστόμετρα, στον Κάτω Πύργο 448 και στο φράγμα Πωμού 509 χιλιοστόμετρα.

 

Βλάστηση

Η Τηλλυρία χαρακτηρίζεται από ποικίλη φυσική βλάστηση που είναι πλουσιότερη στο νότιο τμήμα της που δέχεται και τη μεγαλύτερη βροχόπτωση, περιλαμβάνει δε και μερικά ενδημικά είδη χλωρίδας. Τα κυριότερα είδη φυσικής βλάστησης που απαντώνται είναι τα πεύκα, οι ξισταρκές, οι σπαλαδκιές, οι λατζιές, οι κουμαριές, οι τρεμιθιές, οι μαζιές και οι θυμαριές. Το μεγαλύτερο τμήμα της περιφέρειας αποτελεί ιδιωτική έκταση. Στην περιοχή της ωστόσο περιλαμβάνονται τα μικρά κρατικά δάση Παχύαμμος και Αμμαδιές καθώς και μέρος του κρατικού δάσους Ξερόβουνος.

 

Η γεωργία απετέλεσε από τα παλαιά χρόνια βασική απασχόληση των κατοίκων της Τηλλυρίας, παρά τις δύσκολες συνθήκες εκμετάλλευσης της γης που επικρατούν.Μια σημαντική έκταση της περιφέρειας αρδεύεται από τα τοπικά φράγματα, από διατρήσεις και πηγές καθώς και απ' ευθείας από τους ποταμούς που ρέουν στην περιοχή της. Σύμφωνα με την απογραφή γεωργίας 1985, η συνολική αρδευόμενη έκταση στο ελεύθερο τμήμα της Τηλλυρίας ανερχόταν κατά το χρόνο αυτό στα 262 εκτάρια (1.955 σκάλες). Οι μεγαλύτερες αρδευόμενες εκτάσεις βρίσκονται στα χωριά Πωμός (130 εκτάρια το 1985) και Κάτω Πύργος (121 εκτάρια). Εξάλλου, πριν από την τουρκική εισβολή του 1974, σημαντικές αρδευόμενες εκτάσεις γης βρίσκονταν στις περιοχές των χωριών Ποταμός του Κάμπου, Γαληνή και Λιμνίτης.

 

Οι κύριες καλλιέργειες στην Τηλλυρία έχουν ως ακολούθως:

 

α) Εσπεριδοειδή: Στην περιφέρεια καλλιεργούνται διάφορα είδη εσπεριδοειδών που, σύμφωνα με την καταγραφή εσπεριδοειδών του 1966, η έκταση τους ανερχόταν στα 170 εκτάρια. Από αυτά, τα 71 εκτάρια καλλιεργούντο με λεμονιές, τα 64 εκτάρια με πορτοκαλιές, τα 33 εκτάρια με κιτρομηλιές και τα 2 εκτάρια με μανταρινιές και γλυκολεμονιές. Οι μεγαλύτερες εκτάσεις εσπεριδοειδών βρίσκονταν στα χωριά Ποταμός του Κάμπου (66 εκτάρια το 1966), Γαληνή (43 εκτάρια) και Κάτω Πύργος (41 εκτάρια). Μικρότερες εκτάσεις εσπεριδοειδών βρίσκονταν επίσης στα χωριά Αμπελικού, Λουτρός, Πηγαίνια, Πάνω Πύργος και Λιμνίτης.

 

Μετά την κατάληψη, το 1974, από τους Τούρκους εισβολείς των εκτεταμένων κήπων των εσπεριδοειδών, ιδιαίτερα των περιοχών Ποταμού του Κάμπου και Γαληνής, η εσπεριδοκαλλιέργεια άρχισε να επεκτείνεται στις περιοχές των χωριών Κάτω Πύργος, Πωμός, Παχύαμμος, Πηγαίνια και Μοσφιλερή. Σύμφωνα με τα στοιχεία της απογραφής γεωργίας του 1985, τα εσπεριδοειδή στο ελεύθερο τμήμα της Τηλλυρίας καταλάμβαναν έκταση γης 130 εκταρίων. Από αυτά τα 105 εκτάρια καλλιεργούντο με λεμονιές, τα 15 εκτάρια με πορτοκαλιές, τα 6 εκτάρια με κλεμεντίνια και τα 4 εκτάρια με κιτρομηλιές, γκρέιπφρουτ και μανταρινιές. Οι μεγαλύτερες εκτάσεις εσπεριδοειδών βρίσκονται στα χωριά Κάτω Πύργος (83 εκτάρια το 1985) και Πωμός (35 εκτάρια).

 

β) Φρουτόδεντρα: Στην περιφέρεια καλλιεργούντο, πριν από την τουρκική εισβολή του 1974, διάφορα είδη φρουτοδέντρων που περιελάμβαναν ροδακινιές, αχλαδιές, δαμασκηνιές, συκιές και μηλιές. Σύμφωνα με την καταγραφή φυλλοβόλων οπωροφόρων δέντρων του 1971, οι περισσότερες ροδακινιές βρίσκονταν στα χωριά Κάτω Πύργος (11.109 δέντρα), Πηγαίνια (1.393) και Πάνω Πύργος (1.338) και οι περισσότερες αχλαδιές στα χωριά Κάτω Πύργος (689 δέντρα), Ποταμός του Κάμπου (206), Αμπελικού (196), Βαρίσεια (185) και Μοσφιλερή (146). Επίσης οι περισσότερες δαμασκηνιές βρίσκονταν στα χωριά Ποταμός του Κάμπου (258 δέντρα) και Λουτρός (150), οι περισσότερες συκιές στα χωριά Κάτω Πύργος (310 δέντρα) και Γαληνή (245), και οι περισσότερες μηλιές στο χωριό Κάτω Πύργος (209 δέντρα).

 

Μετά την τουρκική εισβολή του 1974 και την κατάληψη μεγάλου τμήματος της Τηλλυρίας από τα τουρκικά στρατεύματα εισβολής, εισήχθησαν νέες καλλιέργειες φρουτοδέντρων στο ελεύθερο τμήμα της και ιδιαίτερα η καλλιέργεια της μπανανιάς και του αβοκάντο. Το 1985  καλλιεργούντο, στο ελεύθερο τμήμα της περιφέρειας, με φρουτόδεντρα περί τα 36 εκτάρια γης. Στην έκταση αυτή περιλαμβάνονται 17 εκτάρια με μπανανιές, 12 εκτάρια με ροδακινιές, 3 εκτάρια με αβοκάντο και 4 εκτάρια με συκιές, αχλαδιές και χρυσομηλιές. Οι μεγαλύτερες εκτάσεις φρουτοδέντρων βρίσκονται στα χωριά Κάτω Πύργος (20 εκτάρια το 1985) και Πωμός (13 εκτάρια). Μικρότερες εκτάσεις φρουτοδέντρων βρίσκονται και στα υπόλοιπα χωριά του ελεύθερου τμήματος της Τηλλυρίας.

 

γ) Αμυγδαλιές: Καλλιεργούνται σ' όλες σχεδόν τις λοφώδεις και ημιορεινές περιοχές της περιφέρειας, είτε σε συγκαλλιέργεια με άλλες ξηρικές καλλιέργειες (κυρίως σιτηρά) είτε σε συμπαγείς εκτάσεις. Το 1985 η έκταση των αμυγδαλιών στο ελεύθερο τμήμα της Τηλλυρίας ανερχόταν στα 83 εκτάρια και αυτή βρισκόταν στα χωριά Πωμός (31 εκτάρια), Κάτω Πύργος (19 εκτάρια), Παχύαμμος (18 εκτάρια), Πηγαίνια (10 εκτάρια), Πάνω Πύργος (3 εκτάρια) και Μοσφιλερή (2 εκτάρια). Εξ άλλου πριν από την τουρκική εισβολή του 1974 μεγάλες εκτάσεις αμυγδαλιών βρίσκονταν και στα χωριά Γαληνή (26.840 αμυγδαλιές το 1971), Λουτρός (15.827), Βαρίσεια (11.520) και Ποταμός του Κάμπου (1.048).

 

δ) Ελιές: Τα ελαιόδεντρα βρίσκονται είτε σε συμπαγείς εκτάσεις είτε συγκαλλιεργούνται με χαρουπιές. Οι μεγαλύτερες εκτάσεις με ελιές βρίσκονται στα χωριά Άγιος Θεόδωρος, Πηγαίνια, Κάτω Πύργος, Ξερόβουνος, Αμμαδιές, Λιμνίτης, Λουτρός και Πωμός.

 

ε) Χαρουπιές: Η καλλιέργεια της χαρουπιάς είναι ευρύτατα διαδεδομένη στην περιφέρεια. Σε αρκετές περιπτώσεις απαντάται σε συμπαγείς εκτάσεις ενώ σ' άλλες συγκαλλιεργείται είτε με σιτηρά είτε με ελιές. Οι μεγαλύτερες εκτάσεις χαρουπιών βρίσκονται στα χωριά    Άγιος Θεόδωρος, Αμμαδιές, Ξερόβουνος, Λιμνίτης, Λουτρός, Γαληνή, Πηγαίνια και Κάτω Πύργος.

 

στ) Λαχανικά: Καλλιεργούνται σε πολύ μικρές εκτάσεις των χωριών Παχύαμμος, Πωμός και Κάτω Πύργος. Τα κυριότερα είδη λαχανικών που καλλιεργούνται είναι οι ντομάτες, τα αγγουράκια και τα καρπούζια.

 

ζ) Σιτηρά: Στις στενές κοιλάδες της περιφέρειας καλλιεργούντο, πριν από την τουρκική εισβολή του 1974, και λίγα σιτηρά, οι δε μεγαλύτερες εκτάσεις βρίσκονταν στα χωριά Ξερόβουνος, Γαληνή, Λουτρός, Παχύαμμος, Ποταμός του Κάμπου,   Άγιος Ιωάννης (Σελέμανοι) και Λι-μνίτης. Στο ελεύθερο τμήμα της Τηλλυρίας η καλλιέργεια των σιτηρών είναι σήμερα ανύπαρκτη.

 

Η κτηνοτροφία στην περιοχή, με ελάχιστες εξαιρέσεις, διεξάγεται πάνω σε οικιακή βάση. Σύμφωνα με τα στοιχεία της καταγραφής ζώων και πτηνών του 1973, στην Τηλλυρία εκτρέφονταν συνολικά 10.250 κατσίκες, 3.000 πρόβατα, 266 βόδια, 17 αγελάδες και 45.650 πουλερικά. Η αιγοτροφία αναπτύχθηκε περισσότερο στα χωριά Αμπελικού (1.711 κατσίκες το 1973), Πωμός (1.586), Κάτω Πύργος (1.384), Πάνω Πύργος (1.348) και Πηγαίνια (1.135), η δε προβατοτροφία στα χωριά Ποταμός του Κάμπου (573), Γαληνή (554), Αμπελικού (459) και Κάτω Πύργος (403). Η εκτροφή βοδιών αναπτύχθηκε κυρίως στα χωριά Κόκκινα (93 βόδια) και Πηγαίνια (70) και η πτηνοτροφία στα χωριά Κάτω Πύργος (17.560 πουλερικά), Ποταμός του Κάμπου (5.564), Κόκκινα (4.141), Πηγαίνια (3.092), Γαληνή (2.695), Πωμός (2.573), Λιμνίτης (2.234), Αμπελικού (2.026) και Λουτρός (1.815).

 

Εξάλλου, το 1985, εκτρέφονταν στο ελεύθερο τμήμα της Τηλλυρίας συνολικά 3.455 κατσίκες, 944 πρόβατα, 31 αγελάδες, 320 χοίροι και 12.400 πουλερικά. Η εκτροφή κατοίκων αναπτύχθηκε κυρίως στα χωριά Κάτω Πύργος (1.118 κατσίκες το 1985), Πηγαίνια (834), Πωμός (815) και Παχύαμμος (426), η δε προβατοτροφία στα χωριά Κάτω Πύργος (312 πρόβατα) και Πωμός (281). Το κυριότερο πτηνοτροφικό χωριό είναι ο Κάτω Πύργος όπου το 1985 εκτρέφονταν 8.436 πουλερικά.

 

Η παράκτια θέση της Τηλλυρίας και το σχετικά μεγάλο μήκος των ακτών της (35 περίπου χιλιόμετρα) συνέβαλαν στην ανάπτυξη της αλιείας. Στην περιοχή της δημιουργήθηκαν και λειτουργούν αλιευτικά καταφύγια στον Κάτω Πύργο και τον Πωμό. Το αλιευτικό καταφύγιο του Κάτω Πύργου φιλοξενούσε το 1984 επτά ψαρόβαρκες που απασχολούσαν 14 άτομα, ενώ το αλιευτικό καταφύγιο του Πωμού φιλοξενούσε τέσσερις ψαρόβαρκες που απασχολούσαν 9 άτομα. Αλιεύεται μια σημαντική ποσότητα ψαριών, που είτε διατίθενται στα εστιατόρια της περιοχής είτε διοχετεύονται στις πόλεις για κατανάλωση. Τα ψάρια που προέρχονται από τις βραχώδεις ακτές της Τηλλυρίας είναι εξαιρετικά εύγευστα.

 

Πληθυσμός και οικισμοί

 

Η Τηλλυρία περιλαμβάνει τα ακόλουθα 23 χωριά των επαρχιών Λευκωσίας (21) και Πάφου (2).

 

Επαρχία Λευκωσίας

 

1. Άγιο Γιωργούδι
2. Άγιος Θεόδωρος
3. Άγιος Ιωάννης (Σελέμανοι)
4. Αλεύκα
5. Αμμαδιές
6. Αμπελικού
7. Βαρίσεια
8. Γαληνή
9. Κάτω Πύργος
10. Κόκκινα
11. Λιμνίτης
12. Λουτρός
13. Μανσούρα
14. Μοσφιλερή
15. Ξερόβουνος
16. Πάνω Πύργος
17. Παχύαμμος
18. Πηγαίνια
19. Ποταμός του Κάμπου
20. Σελλάδιν τ' Άππη
21. Χαλέρι

 

Επαρχία Πάφου

 

1. Παλιάμπελα
2. Πωμός

 

Από τα πιο πάνω χωριά, τα 12 είναι αμιγή ελληνοκυπριακά, τα 8 αμιγή τουρκοκυπριακά και τα 3 μεικτά.

 

Τα αμιγή ελληνοκυπριακά χωριά είναι τα ακόλουθα: Βαρίσεια, Γαληνή, Κάτω Πύργος, Λουτρός, Μοσφιλερή, Παλιάμπελα, Πάνω Πύργος, Παχύαμμος, Πηγαίνια, Ποταμός του Κάμπου, Πωμός και Χαλέρι.

 

Τα αμιγή τουρκοκυπριακά χωριά είναι τα ακόλουθα: Άγιο Γιωργούδι, Άγιος Ιωάννης (Σελέμανοι), Άγιος Θεόδωρος, Αλεύκα, Αμμαδιές, Κόκκινα, Ξερόβουνος και Σελλάδιν τ' Άππη.

 

Τα μεικτά χωριά είναι τα ακόλουθα: Αμπελικού, Λιμνίτης και Μανσούρα.

 

Η Τηλλυρία γνώρισε συνεχή πληθυσμιακή αύξηση από το 1881 μέχρι το 1973. Σύμφωνα με τα υπάρχοντα στοιχεία οι πλήρεις απογραφές πληθυσμού έχουν ως ακολούθως:

 

Χρονολογία	Κάτοικοι
1881	2305
1891	2950
1901	3618
1911	4039
1921	4156
1931	5095 (3.378 Ελληνοκύπριοι και 1.717 Τουρκοκύπριοι)
1946	6326 (4.350 Ελληνοκύπριοι και 1.976 Τουρκοκύπριοι)
1960	7690 (5.504 Ελληνοκύπριοι και 2.186 Τουρκοκύπριοι)
1973	7858 (5.430 Ελληνοκύπριοι και 2.428 Τουρκοκύπριοι)

 

Με βάση την επίσημη απογραφή πληθυσμού του 1973, ο πληθυσμός των χωριών της Τηλλυρίας είχε ως ακολούθως:

 

ΑΡΙΘΜΟΣ ΚΑΤΟΙΚΩΝ

 

1. Κάτω Πύργος 1.277
2. Ποταμός του Κάμπου 1.010
3. Γαληνή 888
4. Αμπελικού 613
5. Πωμός 539
6. Πηγαίνια 521
7. Λιμνίτης 396
8. Κόκκινα 382
9. Λουτρός 364
10. Ξερόβουνος 322
11. Άγιος Θεόδωρος 297
12. Παχύαμμος 256
13. Βαρίσεια  244
14. Αμμαδιές 180
15. Αλεύκα 153
16. Πάνω Πύργος 126
17. Παλιάμπελα 89
18. Μοσφιλερή 85
19. Σελλάδιν τ’ Άππη -
20. Άγιο Γιωργούδι
21. Μανσούρα -
22. Άγιος Ιωάννης (Σελέμανοι)
23. Χαλέρι      -

 

Η εγκατάλειψη των χωριών   Άγιος Ιωάννης (Σελέμανοι) και Μανσούρα από τους Τουρκοκυπρίους κατοίκους τους οφείλεται στην τότε επικρατούσα πολιτική κατάσταση. Μετά το 1964, εξαιτίας των διακοινοτικών ταραχών που ακολούθησαν την τουρκοκυπριακή ανταρσία, οι Τουρκοκύπριοι κάτοικοι των δυο αυτών χωριών εγκατέλειψαν τα χωριά τους και μετακινήθηκαν στον τουρκοκυπριακό θύλακα της Λεύκας και σε άλλα γειτονικά αμιγή τουρκοκυπριακά χωριά, στο πλαίσιο οδηγιών της   Άγκυρας για δημιουργία στην Κύπρο ισχυρών τουρκοκυπριακών θυλάκων.

 

Η τουρκική εισβολή του 1974 είχε αρνητικές επιπτώσεις στην πληθυσμιακή ανάπτυξη της περιοχής. Εκτός από τα χωριά Κόκκινα, Αμμαδιές, Ξερόβουνος, Λουτρός, Λιμνίτης, Γαληνή, Ποταμός του Κάμπου και Αμπελικού που καταλήφθηκαν από τα τουρκικά στρατεύματα εισβολής, αρκετοί Ελληνοκύπριοι κάτοικοι χωριών του ελεύθερου τμήματος της Τηλλυρίας εγκατέλειψαν τα χωριά τους και μετακινήθηκαν σε ασφαλέστερες περιοχές.   Έτσι ελληνοκυπριακά χωριά κοντά στη γραμμή Αττίλα, όπως ο Πάνω Πύργος, ο Κάτω Πύργος και τα Πηγαίνια γνώρισαν σημαντική πληθυσμιακή μείωση ενώ το επίσης ελληνοκυπριακό χωριό Βαρίσεια εγκαταλείφθηκε από τους κατοίκους του. Εξάλλου, μετά την τουρκική εισβολή του 1974, οι Τουρκοκύπριοι κάτοικοι του ελεύθερου τμήματος της Τηλλυρίας εγκατέλειψαν τα χωριά τους και μετακινήθηκαν στο κατεχόμενο τμήμα της Κύπρου. Το 1976 οι κάτοικοι του ελεύθερου τμήματος της περιφέρειας ανέρχονταν στους 2.656 που μειώθηκαν στους 2.171 το 1982.

 

Σύμφωνα με την επίσημη απογραφή πληθυσμού του 1982, ο πληθυσμός των ελεύθερων χωριών της περιοχής είχε ως ακολούθως:

 

ΑΡΙΘΜΟΣ ΚΑΤΟΙΚΩΝ

 

1. Κάτω Πύργος 1.017
2. Πωμός (με Παλιάμπελα)  543
3. Πηγαίνια (με Χαλέρι) 297
4. Παχύαμμος 176
5. Πάνω Πύργος 72
6. Άγιος Θεόδωρος  33
7. Μοσφιλερή 33
8. Άγιο Γιωργούδι -
9. Αλεύκα -
10. Μανσούρα -
11. Άγιος Ιωάννης (Σελέμανοι) -
12. Σελλάδιν τ' Άππη -
13. Βαρίσεια -

 

Το μεταλλείο χαλκού της περιοχής Λίμνης στα νοτιοδυτικά, καθώς και τα μεταλλεία χαλκού της Σκουριώτισσας και του Μαυροβουνίου και οι μεταλλευτικές εγκαταστάσεις του Ξερού και το λιμάνι του Καραβοστασίου (απ' όπου γινόταν η εξαγωγή του μεταλλεύματος) στα ανατολικά, πρόσφεραν στη διάρκεια της λειτουργίας τους εργοδότηση σε αρκετούς κατοίκους της Τηλλυρίας και συνέβαλαν σημαντικά στην πληθυσμιακή της ανάπτυξη.

 

Τουρισμός

 

Το όμορφο γαλήνιο περιβάλλον της περιοχής με τις πλούσιες εναλλαγές του τοπίου και τα γραφικά της ακρογιάλια προμήνυαν μια λαμπρή τουριστική ανάπτυξη, η οποία εμποδίστηκε με την τουρκική εισβολή και κατοχή. Στα ακρογιάλια της Τηλλυρίας υπάρχουν μερικές αξιόλογες αμμουδιές, οι κυριότερες από τις οποίες είναι οι ακόλουθες: Παχύαμμος, Ρότσος των Σκαφών, Κόκκινα, Σταυρωμένη,   Άγιος Θεόδωρος, 48 1/2 Μίλι, Κενάκια του Πύργου, Πλάκα του Αρκοσυκαριού και Βουνί. Η τουρκική εισβολή του 1974 είχε σαν συνεπακόλουθο την κατάληψη μεγάλου τμήματος των ακτών της περιφέρειας αλλά και την αποκοπή του υπόλοιπου τμήματος της από τα μεγάλα αστικά κέντρα της Κύπρου, πράγμα που υπήρξε ανασταλτικός παράγοντας για την τουριστική αξιοποίηση της περιοχής. Οι αμμουδιές στις τοποθεσίες Κόκκινα, Κενάκια του Πύργου, Πλάκα του Αρκοσυκαριού και Βουνί βρίσκονται στο κατεχόμενο τμήμα της Τηλλυρίας.

Περιορισμένη τουριστική δραστηριότητα παρατηρείται σήμερα, κατά τους καλοκαιρινούς μήνες, στο χωριό Κάτω Πύργος το οποίο διαθέτει όμορφο γαλήνιο φυσικό περιβάλλον και θαυμάσιες αμμουδιές. Οι παραθεριστές, που είναι κυρίως Κύπριοι, ενοικιάζουν σπίτια και διαμερίσματα ή μένουν στο μικρό ξενοδοχείο του χωριού (δυναμικότητας 60 κλινών το 1988). Για την εξυπηρέτηση των παραθεριστών δημιουργήθηκαν στο χωριό εξοχικά κέντρα και ψαροταβέρνες.

 

 

Η Τηλλυρία διαθέτει ένα βασικό παραθαλάσσιο δρόμο ο οποίος τη συνδέει στα δυτικά με το χωριό Πόλη και μέσω του με την πόλη της Πάφου, και στα ανατολικά με τον Ξερό, τη Μόρφου και την πόλη της Λευκωσίας.

 

Η τουρκική εισβολή του 1974 είχε σαν αποτέλεσμα την εξάρθρωση του οδικού αυτού δικτύου, με την κατάληψη της περιοχής Μόρφου - Ξερού - Λιμνίτη, και την αποκοπή της κύριας πρόσβασης της Τηλλυρίας προς την πόλη της Λευκωσίας. Η απομόνωση της περιοχής από τη Λευκωσία, που αποτελούσε το βασικό καταναλωτικό κέντρο των προϊόντων της, είχε αρνητικές επιπτώσεις στην όλη οικονομική της ανάπτυξη και ευημερία. Σήμερα η οδική σύνδεση της περιφέρειας με την πόλη της Λευκωσίας γίνεται κυρίως μέσω του δρόμου Τηλλυρίας - Πόλης Χρυσοχούς -Πάφου - Λεμεσού - Λευκωσίας. Η απόσταση του Κάτω Πύργου από τη Λευκωσία μέσω του δρόμου αυτού είναι 220 περίπου χιλιόμετρα, ενώ η απόσταση του από τη Λευ- κωσία μέσω της κατεχόμενης κωμόπολης Μόρφου είναι μόνο 70 χιλιόμετρα. Μια δεύτερη διαδρομή, όχι και τόσο καλή αφού μεγάλο τμήμα της είναι χωματόδρομος, που συνδέει την περιοχή με τη Λευκωσία είναι η διαδρομή Τηλλυρίας - Σταυρού της Ψώκας - Κύκκου ۠ Προδρόμου -Λευκωσίας.

 

Πηγή

Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια