Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Τοπικός άγιος στην επαρχία Λάρνακας. Καταγόταν από το χωριό Πεντάσχοινο που, κατά τον Ν. Γ. Κυριαζή, εξαφανίστηκε κατά τον 18ο αιώνα. Το πλούσιο αυτό χωριό βρισκόταν κοντά στο σημερινό χωριό Αλαμινός στην επαρχία Λάρνακας, 6 χμ. νότια του χωριού Άγιος Θεόδωρος. Σήμερα σώζονται λίγα μόνο ερείπια του χωριού, καθώς και εκκλησία αφιερωμένη στον άγιο Αθανάσιο τον Πεντασχοινίτη. Στο δάπεδο της εκκλησίας αυτής υπάρχουν δυο τρύπες που, σύμφωνα με την τοπική παράδοση, οδηγούν υπόγεια μέχρι την παραλία ή, κατ' άλλους, συνεχίζονται υποθαλάσσια μέχρι τις απέναντι της Κύπρου ακτές, όμως το φως χάνεται κι ήταν αδύνατο μέχρι πρόσφατα να προχωρήσει κανένας σ' αυτές περισσότερο. Σώζεται επίσης ενεπίγραφη επιτύμβια πλάκα με ελληνικούς χαρακτήρες.

Πρόσφατες ανασκαφές του Τμήματος Αρχαιοτήτων έφεραν στο φως τα ερείπια του ναού και κατέστη δυνατή η αναστήλωση του ιστορικού ναού. Οι εργασίες αναστήλωσης ξεκίνησαν στις 15 Ιανουαρίου 2022. 

Ιστορικό πλαίσιο

Κατά τον Λεόντιο Μαχαιρά, ο οποίος κι αναφέρει τον άγιο Αθανάσιο, το λείψανο του «βρύει ιάματα»  (Χρονικόν), εκδ. «Φιλόκυπρος», Λευκωσία, 1983, παρ. 36). Όταν ο Μαχαιράς έγραφε το έργο του, γύρω στα 1458, το λείψανο του αγίου πρέπει να σωζόταν ακόμη στον ναό του στο Πεντάσχοινο. Ο παλαιός εκείνος ναός, που θα πρέπει να ήταν λαμπρός, κατεστράφη εντελώς από σεισμό την Κυριακή, 24 Απριλίου του 1491. Ο σεισμός, που αναφέρεται κι από τον Γερμανό περιηγητή Αλέξανδρο, δούκα της Βαυαρίας, κατέστρεψε κι άλλους φημισμένους ναούς ή προκάλεσε σ' αυτούς ζημιές. Τέτοιοι ναοί που υπέστησαν ζημιές ήταν της Αγίας Σοφίας στη Λευκωσία, της μονής του Μεγάλου Σταυρού, του Σταυροβουνιού και της Καθολικής στη Λεμεσό της οποίας κατέρρευσε ο τρούλλος. Τις ζημιές και καταστροφές σημειώνει ο ιερέας χρονικογράφος Αθανάσιος Φάρης από την Κοφίνου (Cod. Paris. Graec. 624, f2r).

Ο άγιος Αθανάσιος ο Πεντασχοινίτης εικονίζεται στις τοιχογραφίες αρκετών ναών της Κύπρου ως διάκονος. Η ευρεία εικονογράφησή του μαρτυρεί ότι ήταν δημοφιλής στο νησί. Η αρχαιότερη και ωραιότερη παράσταση διασώζεται στο Ιερό Βήμα του Καθολικού της Μονής της Παναγίας της Αμασγού και χρονολογείται στις αρχές του 12ου αιώνα. Εξαιρετική τοιχογραφία, που χρονολογείται στο τέλος του 12ου αιώνα, εντοπίστηκε στο Καθολικό της Μονής του Χριστού Αντιφωνητή στην Καλογραία, που βρίσκεται στο κατεχόμενο τμήμα της Κύπρου. Στον 13ο αιώνα χρονολογείται μία άλλη εικονογράφηση του αγίου στην εκκλησία της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος, στο χωριό Σωτήρα της Επαρχίας Αμμοχώστου.

Η τιμή προς τον άγιο φαίνεται ότι ήταν πολύ μεγάλη την περίοδο της Φραγκοκρατίας (1192-1489) και της Βενετοκρατίας (1489-1571), αφού η εικονογράφηση της μορφής του είναι σχεδόν απαραίτητη στο Ιερό Βήμα των ναών που κτίζονται και εικονογραφούνται στις περιόδους αυτές.

Αρχαιολογικές ανασκαφές

Οι ανασκαφές που διεξήγαγε το Τμήμα Αρχαιοτήτων το 2004 και 2005, έφεραν στο φως τα ερείπια του αρχικού τρίκλιτου ναού και εντόπισαν τις διαφορετικές του φάσεις και κατέδειξαν ότι το μνημείο πιθανόν να ήταν σε χρήση μέχρι τις αρχές του 17ου αιώνα. Στο πάτωμα της εκκλησίας βρέθηκαν δύο ανοίγματα που οδηγούσαν σε υπόγειες σήραγγες, η βόρεια σήραγγα οδηγεί προς τον οικισμό του Αγίου Θεοδώρου, ενώ η νότια κατευθύνεται προς τη θάλασσα. 

Σύμφωνα με τον υπεύθυνο αρχαιολόγο της ανασκαφής, Γιώργο Φιλοθέου, το πιο σημαντικό στοιχείο της ανασκαφής ήταν η αποκάλυψη στο κεντρικό κλίτος του υπόγειου τάφου του αγίου Αθανασίου. Αρχικά φαινόταν από μία οπή από την οποία εισέρχονταν οι τυμβωρύχοι, ότι η είσοδος του τάφου ήταν στα ανατολικά. Όμως, ανέφερε, μετά τον καθαρισμό διαπιστώθηκε ότι η κανονική είσοδος του τάφου ήταν δυτικά και η πρόσβαση γινόταν με λαξευτή κλίμακα. 

«Πρόκειται ουσιαστικά για ταφικό συγκρότημα που αποτελείται από έναν κεντρικό διάδρομο» εξηγεί ο κ. Φιλοθέου. «Αριστερά διασώζεται υπέργειος ο τάφος του αγίου Αθανασίου, ενώ στα δεξιά διασώζεται άλλος τάφος, υπόγειος όμως σε σχέση με το δάπεδο του συγκροτήματος. Ο τάφος στα αριστερά διαπιστώθηκε πέραν πάσης αμφιβολίας ότι πρόκειται για τον τάφο στον οποίο εναποτέθηκε το λείψανο του αγίου Αθανασίου του Πεντασχοινίτη. Η πρόσοψη του τάφου είναι επενδυμένη με μάρμαρο εισηγμένο, αφού στην Κύπρο δεν υπάρχει μάρμαρο. Μετά την ταφή, ο τάφος σκεπάστηκε με πλάκες και σφραγίστηκε στις άκρες του με ασβεστοκονίαμα. Η οροφή πάνω από τον τάφο επενδύθηκε με τρεις πλάκες από ντόπιο γυψομάρμαρο πάνω στις οποίες είναι ζωγραφισμένοι σταυροί με πεπλατυσμένες άκρες που χρονολογούνται στον 7ο ή 8ο αιώνα. Τα τοιχώματα γύρω από τον τάφο καλύφθηκαν με ασβεστοκονίαμα και τοιχογραφήθηκαν. Ο  τάφος του αγίου ήταν συλημένος και πλήρης από οστά ζώων.

Σύμφωνα με στοιχεία που έδωσε ο ίδιος:

– Ο ναός πιθανώς στο κέντρο να έφερε τρούλο, ενώ το σύνθρονο που διασώζεται στο Ιερό Βήμα είναι νεότερο.

– Διαπιστώθηκε ότι σε δεύτερη φάση ο ναός υπέστη σημαντικές και σχετικά πρόχειρες μετατροπές, πιθανώς μετά τον σεισμό του 1491. Από ό,τι φάνηκε ο ναός θα ήταν σε χρήση τουλάχιστον μέχρι τα πρώτα χρόνια της Τουρκοκρατίας, δηλαδή μέχρι το τέλος του 16ου ή τις αρχές του 17ου αιώνα.

– Ο ναός ήταν κατάγραφος εσωτερικά αλλά μόνο ελάχιστα λείψανα τοιχογραφιών βρέθηκαν στα κατώτερα τμήματα της τοιχοποιίας.

– Εντοπίστηκαν λίγα μαρμάρινα αρχιτεκτονικά μέλη και πεσσίσκοι που προέρχονται πιθανώς από το μαρμάρινο τέμπλο του ναού.

– Η κεραμική που βρέθηκε στην ανασκαφή ανήκει κυρίως στη Μεσαιωνική περίοδο, κατά την οποία φαίνεται ότι το προσκύνημα του αγίου Αθανασίου του Πεντασχοινίτη βρισκόταν σε μεγάλη ακμή.

– Οι μεγάλοι ογκώδεις και χωρίς ανοίγματα εξωτερικοί τοίχοι παραπέμπουν στις τρίκλιτες καμαροσκέπαστες βασιλικές, που υπάρχουν στην χερσόνησο της Καρπασίας.

Κατά τη διάρκεια της ανασκαφικής έρευνας διαπιστώθηκε, επίσης, ότι στην περιοχή του Ιερού Βήματος υπήρχε άλλο ταφικό συγκρότημα, που αποτελείτο από έναν τετράγωνο χώρο αδιευκρίνιστης χρήσης και έναν μεγάλο κιβωτιόσχημο τάφο από πλάκες γυψομαρμάρου. Μέσα στον τάφο αυτό, ο οποίος ήταν σφραγισμένος και ασύλητος, βρέθηκε πολύ μεγάλος αριθμός οστών, γεγονός που μαρτυρεί ότι πρόκειται για οστεοφυλάκιο, καθώς και λίγα όστρακα από αγγεία που μπορούν να χρονολογηθούν στον 7ο-8ο αιώνα. Επίσης, βρέθηκε ένα χρυσό σκουλαρίκι.

Από την έρευνα διαπιστώθηκε ότι το ταφικό συγκρότημα λαξεύτηκε στο βραχώδες πέτρωμα της περιοχής. Τα σκαλιά που βρέθηκαν στην ανατολική πλευρά του νότιου κλείτους φαίνεται ότι ήταν η πρόσβαση προς τον υπόγειο τάφο. Οι ισχυροί πέσσοι του ναού θεμελιώθηκαν στο πάτωμα του υπόγειου ταφικού συγκροτήματος.

Η διεξαγόμενη αρχαιολογική έρευνα επιβαιώνει τις πηγές για τον άγιο Αθανάσιο τον Πεντασχοινίτη, οι οποίες είναι: ο βίος του, όπως τον διασώζει ο σχεδόν σύγχρονός του όσιος Αναστάσιος ο Σιναΐτης, Κύπριος και αυτός στην καταγωγή και η πλούσια εικονογραφία του αγίου, που διασώζεται σε μεγάλο αριθμό εκκλησιών της Κύπρου.