Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Φυτό που αυτοφύεται σε πολλές περιοχές της Κύπρου. Επιστημονική ονομασία: Mandragora officinarum. Οικογένεια: Στρυχνωδών ή Σαλανιδών.

Το γένος Mandragora ανήκει στην οικογένεια των Στρυχνοειδών (Solanaceae) και περιλαμβάνει πέντε είδη σε ολόκληρο τον κόσμο. Στην Κύπρο συναντούμε μόνο το είδος Mandragora officinarum. Ο μανδραγόρας ή Καλάνθρωπος ή Μηλοπηπωνιά, είναι κοινό ιθαγενές φυτό της Κύπρου, με ευρεία εξάπλωση στην Ευρώπη και στην Ασία. Φυτρώνει σε μεγάλο εύρος ενδιαιτημάτων, κατά μήκος δρόμων, σε χέρσα εδάφη, σε οπωρώνες και σπανιότερα σε αμμώδεις παραλίες, σε υψόμετρο από 0 έως 650 μ.

Αρέσκεται σε πεδινά και γόνιμα εδάφη. Τα φύλλα του, που αναπτύσσονται από την επιφάνεια του εδάφους, είναι πλατιά με βαθύ πράσινο χρώμα. Επειδή αναπτύσσονται ολόγυρα από το κέντρο του φυτού, τούτο μοιάζει με μεγάλο πράσινο δίσκο, με ακτίνα έως 35 περίπου εκατοστομέτρων, δηλαδή όση και το μέγεθος του κάθε φύλλου.

Το φυτό είναι πολυετές, βλαστά με τα πρωτοβρόχια και ανθίζει συνήθως τον Μάρτιο. Από το κέντρο των φύλλων του βγαίνουν πολλά ωραία λουλούδια που σχηματίζουν όλα μαζί ένα μεγάλο στρογγυλό σύνολο. Τα λουλούδια είναι χρώματος λιλά, με πέντε πέταλα και με φανταχτερούς κίτρινους στήμονες. Οι καρποί του φυτού έχουν κίτρινο χρώμα και μοιάζουν με μικρά μέσπιλα, αναδίνουν δε μια ωραία μυρωδιά. Λέγονται μηλοπίπονα.

Προστατευόμενο φυτό

Το είδος Mandragora officinarum περιλαμβάνεται στο Παράρτημα ΙV της Οδηγίας των Οικοτόπων (92/43/ΕΟΚ), γεγονός που συνεπάγεται ότι αποτελεί φυτό κοινοτικού ενδιαφέροντος που χρήζει αυστηρής προστασίας. Στην Κύπρο έχει ευρεία εξάπλωση, ιδιαίτερα σε χαμηλά και μέσα υψόμετρα ενώ το μέρος του πληθυσμού του βρίσκεται σε προστατευόμενες περιοχές του δικτύου Natura 2000 και Εθνικά Δασικά Πάρκα ή άλλη κρατική δασική γη με ελεγχόμενες δραστηριότητες.

Ο Μανδραγόρας μέσα στους αιώνες

Το φυτό ήταν γνωστό από την Αρχαιότητα, με την ονομασία μανδραγόρας (ο). Στην Κύπρο είναι περισσότερο γνωστό με την ονομασία καλάδρωπος (= καλός άνθρωπος).

Περιέχει μικρό ποσοστό αλκαλοειδών, ιδιαίτερα η πασσαλώδης ρίζα του, τα οποία είναι πολύτιμα φαρμακευτικά συστατικά με αντισπασμωδικές, καταπραϋντικές, διεγερτικές και ναρκωτικές ιδιότητες. Ωστόσο, είναι τοξικό φυτό που σε μεγάλες, μη ελεγχόμενες δόσεις μπορεί να προκαλέσει παραλήρημα, ακόμη και θάνατο.

Οι αρχαίοι Έλληνες και οι Ρωμαίοι χρησιμοποιούσαν τον μανδραγόρα ως υπνωτικό και ηρεμιστικό, ενώ κατά τον Μεσαίωνα χρησιμοποιούσαν το φυτό ως αναισθητικό στις εγχειρήσεις. Πέρα από μαγικές, μυθικές, υπερφυσικές και θρησκευτικές ιδιότητες που κατά καιρούς αποδίδονταν στον μανδραγόρα, χρησιμοποιούνταν επίσης ως φυλακτό για την προστασία από την ασθένεια και τον θάνατο. Πίστευαν ότι η παρουσία του οφειλόταν σε φαινόμενα μετεμψύχωσης ατόμων που είχαν αυτοκτονήσει στο συγκεκριμένο σημείο και πως όταν ξεριζωθεί ακούγεται μια δυνατή κραυγή.  Έτσι, ξερίζωναν τα φυτά νύχτα με πανσέληνο, με τη συνοδεία ιεροτελεστιών και με τη βοήθεια ενός μαύρου σκύλου, τον οποίο έδεναν πάνω στο φυτό με σχοινί.

Ο Διοσκουρίδης δεν αναφέρει τίποτα σχετικό με ρίζα και μαγείες, το συνιστά ως φάρμακο «κατά των άγρυπνων και περιοδυνό­ντων... Τα φύλλα του συνιστά για τις φλεγμονές των ματιών και των ελκών και διαφοροποιεί κάθε σκλήρυνση και απόστημα. Η ρίζα του θεραπεύει τις πληγές των ερπετών, και παύει τους πόνους των αρθρώσεων. Όσοι πρόκειται να ακρωτηρια­σθούν ή να καούν λαμβάνουν μανδραγορίτη οίνο και δεν θα πονούν την ώρα της επέμβασης.

Ακόμη, κατά τους βιβλικούς χρόνους, πίστευαν ότι οι καρποί του μανδραγόρα διευκολύνουν τη σύλληψη.  Στην Παλαιά Διαθήκη γίνεται αναφορά στους καρπούς του, που όταν φαγωθούν λύνουν τη στείρωση. Στον μανδραγόρα αποδόθηκαν ακόμη και αφροδισιακές ιδιότητες, με αποτέλεσμα η θεά Αφροδίτη, μεταξύ άλλων, να αποκαλείται Μανδραγορίτις Αφροδίτη.

Βλέπε λήμμα: Αφροδίτη  θεά

Επίσης, εικόνα από το βιβλίο «Περί ύλης ιατρικής», από χειρόγραφο του 512 μ.Χ., δείχνει τη Θεά των ανακαλύψεων, Εύρεσις, να παραδίνει στον Διοσκορίδη την θαυματουργή ρίζα του Μανδραγόρα, η οποία έχει ανθρώπινη μορφή.

Στην Αρχαιότητα οι καρποί του εχρησιμοποιούντο για την κατασκευή υπνωτικών φαρμάκων, γι' αυτό υπήρχε και η παροιμία: ὡς ὑπό μανδραγόραν καθεύδειν, που ελέγετο για τους νωθρούς και νυσταλέους ανθρώπους.

Το φυτό πήρε την ονομασία καλάδρωπος ίσως επειδή η ρίζα του, που είναι σαν καρότο, συνήθως μοιάζει με ανδρείκελο. Σ' αυτήν απέδιδαν πολλές μαγικές ιδιότητες κι υπήρχε η δοξασία πως εκείνος που θα την ξερίζωνε θα πέθαινε. Έτσι, όποιος χρειαζόταν να ξεριζώσει το φυτό, εφάρμοζε την εξής μέθοδο: το έδενε στην ουρά ενός αλόγου ή άλλου ζώου, το οποίο και μαστίγωνε˙ τότε το ζώο ξεκινούσε και ξερίζωνε το φυτό, χωρίς να θεωρείται ότι ευθυνόταν ο άνθρωπος για την πράξη αυτή.

Πηγή

Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια

Τμήμα Δασών Κύπρου