Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Η στειρότητα θεωρείται κακό πράγμα στην Κύπρο και γι’ αυτό οι στείρες γυναίκες καταφεύγουν σε διάφορους αγίους και προπάντων στην Παναγία του Κύκκου προς θεραπεία. Επίσης μετέρχονται διάφορα μαγικά μέσα, όπως π.χ. στην Πάφο, όπου υπάρχει χωριστή πέτρα για τους άνδρες και άλλη για τις γυναίκες, πάνω στις οποίες τρίβονται ή περνούν από τα ανοίγματά τους για θεραπεία της στειρότητας.

 

Βλέπε λήμμα: Παναγία Κύκκου

 

Η έγκυος στην Κύπρο λέγεται αγκαστρωμένη ή βαρεμένη (Τηλλυρία) ή κατάβαρη (Πάφος).

 

Μόλις αντιληφθεί μια γυναίκα ότι είναι έγκυος, προσέχει από τις μυρωδιές των φαγητών, διότι πιστεύεται ότι αυτές μπορεί να προκαλέσουν αποβολή. Έτσι κάθε γυναίκα που ετοιμάζει φαγητό, όταν αντιληφθεί έγκυο σπεύδει να της δώσει μυρωδκιάν, δηλαδή λίγο από το ετοιμαζόμενο φαγητό. Επίσης πιστεύεται ότι η έγκυος πρέπει να φάει ό,τι επιθυμήσει, διότι μπορεί να μείνει πάνω στο σώμα του παιδιού σημάδι παρόμοιο με αυτό που πεθύμησε η έγκυος και μάλιστα στο μέρος εκείνο του σώματος του παιδιού στο οποίο αυτή άγγιξε μετά την επιθυμία της.

 

Η έγκυος προσέχει να μην πιει νερό νηστική ή κουρασμένη, να μη σηκώνει βάρη γιατί υπάρχει φόβος να αποβάλει το παιδί, να μη διασκελίζει σχοινί γιατί θα δυσκολευθεί στον τοκετό, ούτε και να το ζώνεται γιατί πιστεύεται ότι τυλίγεται το έντερο του πλακούντα στο λαιμό του μωρού που πρόκειται να γεννηθεί. Επίσης θεωρείται κακό να πατήσει τον σύρτη του φούρνου, επειδή μαυρίζει το μωρό, ούτε να παρευρεθεί στο σαβάνωμα νεκρού γιατί το παιδί θα βγει χλωμό (Τηλλυρία). Δεν πρέπει η έγκυος να δει ούτε να φαντάζεται παράξενα πράγματα, διότι το παιδί που θα γεννηθεί θα έχει πάνω του ό,τι παράξενο είδε ή φαντάστηκε. Η έγκυος δεν τρώγει λαγό, για να μη λαοτζ'οιμάται το μωρό, ούτε σέλλινα για να μη βγει σαλιάρικο. Επίσης η έγκυος δεν βαπτίζει ούτε παρίσταται σε γάμο ως παράνυμφος. Ακόμη πιστεύεται ότι αν το παιδί συλληφθεί σε πανσέληνο θα βγει παράλυτο.

 

Για την πρόγνωση του φύλου του εμβρύου πιστεύεται ότι αν οι θηλές των μαστών γίνονται μαύρες, ή η έγκυος γίνεται ωραιότερη, το παιδί που θα γεννηθεί θα είναι κορίτσι ˙ αντίθετα αν βγάλει πανάδες στο πρόσωπο θα είναι αγόρι. Αν η κοιλιά της προβάλλει κάπως μυτερή, ώστε να προεξέχει το παιδί, θα είναι αγόρι. Στην Καρπασία οι γυναίκες για να προβλέψουν το φύλο του παιδιού πηγαίνουν στην Γεναικόπετραν, ένα βράχο, και εκεί παίρνουν μια κροκάλα στην οποία φτύνουν και την ρίχνουν προς τα πάνω. Αν το πτύσμα είναι προς τα πάνω, τότε προβλέπουν ότι θα κάμουν αγόρι, αλλιώς το αντίθετο. Αν η έγκυος κάψει το φόρεμά της, θα κάμει κόρη. Σ' άλλες περιοχές βάζουν την έγκυο να καθίσει σε μια καρέκλα από δυο που της προτείνουν. Κάτω από τη μια καρέκλα υπάρχει σκεπασμένο μαχαίρι και στην άλλη ψαλίδι. Αν καθίσει σ' αυτήν που έχει το μαχαίρι, το παιδί θα είναι γιος ˙ αν καθίσει στην άλλη με το ψαλίδι, θα βγει κόρη.

 

Η έγκυος ετοιμάζει διάφορα ενδύματα για το παιδί που θα γεννηθεί. Επίσης ετοιμάζει αποξηραμένα φύλλα μυρσίνης, τα οποία αφού κοπανίσει και κοσκινίσει χρησιμοποιεί αντί πούδρας. Παλαιότερα ετοίμαζε και την χολλάν, αιθάλη δηλαδή που έκαμνε με τα αναμμένα κεριά των Φώτων πάνω σ' ένα γαστρί και τα φύλασσε σ' ένα καλαμένιο σωλήνα για να επιχρίει τα μάτια του βρέφους.

 

Όταν μια γυναίκα αποβάλει παιδί πολλές φορές, τότε δανείζεται την ζώνη που φορεί ο ιερέας κατά την τελετή των Μυστηρίων ή την ζώνη που φυλάσσουν στην Παναγία του Κύκκου ή της Τροοδίτισσας, και η γυναίκα την φορεί για να συγκρατήσει το παιδί. Επίσης της φορούν ως περίαπτα στον λαιμό ή στη μέση την κρατητήρα, πέτρα κόκκινη, λεία και τρυπημένη. Η πέτρα αυτή πρέπει να αφαιρεθεί όταν αρχίσουν οι πόνοι της εγκύου.

 

Όταν πλησιάσουν οι μέρες του τοκετού η έγκυος θα κοινωνήσει των Αχράντων Μυστηρίων. Επίσης θα ζυμώσει τα κούμουλλα ή δάχτυλα ή λιχουζούδκια, παξιμάδια δηλαδή με σησάμι που θα τα περάσει ανά 4-5 σε μια κλωστή και θα τα προσφέρει σ' εκείνους που θα έρχονται να τη συγχαρούν.

 

Μόλις αρχίσουν οι πόνοι, τα προπόνια, ο σύζυγος πρέπει να φέρει το σελλίν καρέκλας ή πολυθρόνας, της οποίας το κάθισμα φέρει ημικυκλική ή κυκλική τρύπα. Θα καλέσει επίσης την μαμμούν (μαία) και την καρτούσαν ή καρκιοβαστούσαν ή καρκιομαμμούν ή καρκιοπονούν (την βοηθό της μαμμούς) που στέκεται πίσω από την επίτοκο, η οποία κάθεται πάνω στο σελλίν. Μόλις κοπεί το vερόν του μωρού (το αμνιακό υγρό), η καρτούσα θα κρατεί την κοιλιά της επιτόκου πάνω από τον ομφαλό για να κρατεί την μήτρα ώστε να μη κινηθεί προς τα πάνω και πνίξει τη μάνα του παιδιού. Θα ειδοποιηθούν ταυτόχρονα οι φίλες της ετοιμόγεννης και συγγενείς της να παρευρεθούν στον τοκετό. Αυτές θα την συντροφεύουν κατά τις τρεις πρώτες μέρες μετά τον τοκετό, οπότε δεν επιτρέπεται να μπει άλλος στο δωμάτιό της.

 

Βλέπε λήμμα: Καρκιοβαστούσα

 

Μόλις φθάσει η μαμμού στο σπίτι, κάθεται μπροστά στην επίτοκο, έχοντας ρούχα του πατέρα του παιδιού πάνω στα γόνατά της. Αν υπάρχουν δυσκολίες στον τοκετό, τότε αρχίζουν τα τάματα στην Παναγία, στους αγίους (όπως στον άγιο Ελευθέριο, που ελευθερώνει τα παιδιά και γίνεται εύκολος ο τοκετός), κ.α. Επίσης ανάβουν κεριά βαπτισμένα στον αγιασμό των Φώτων ή του Πάσχα (Ορεινή Λευκωσίας), διαβάζουν την «Αποκάλυψη» ή το «Πιστεύω» ανάποδα. Στην Πάφο (Λεμόνα) χρησιμοποιούν την αλυσίδα του αρχαγγέλου Μιχαήλ για να γίνει εύκολος ο τοκετός ˙ αλλού την ζώνη της Παναγίας του Κύκκου ή της Τροοδίτισσας. Επίσης συνηθίζουν να αφαιρούν από την επίτοκο τα δαχτυλίδια ή βραχιόλια ή να λύνουν τα μαλλιά της και κάθε κόμπο, ή ν' ανοίγουν πόρτες, παράθυρα, σεντούκια και γενικά ό,τι κλείνεται με κλειδί. Αν υποπτευθούν ότι κάποιος την καταράστηκε, τότε τον καλούν και πλένει τα χέρια του και με το απόπλυμα ποτίζουν την επίτοκο που επιφωνεί λέγοντας: «Ε, καλές γεναίτζ'ες, εγιώ εν σας εβασάνισα, εσείς γιατί με βασανίζετε;» Σε μερικές περιοχές (Μεσαορία, Λεμεσός) τοποθετούν μέσα σ' ένα ποτήρι το φυτό σ’έριν της Παναγίας (τεύκριον το πόλιον) και αν αυτό ανοίξει, θα ανοίξει και η μήτρα της γυναίκας και θα γεννήσει. Σ' άλλα μέρη τοποθετούν την επίτοκο με την κεφαλή προς τα κάτω και η μαμμού με διάφορες μαλάξεις προσπαθεί να διορθώσει τη θέση του μωρού. Ακόμη αν παρευρίσκεται παρθένα στον τοκετό, σχίζουν λίγο από το φουστάνι της. Σ' άλλες περιοχές, όπως στην Πάφο, η μαμμού διατάσσει τον άνδρα της επιτόκου να γυρίζει γύρω από κοφίνια ή να πηδά πάνω από αυτά ή ν' ανεβοκατεβαίνει σκάλες ή να δρασκελά την κοιλιά της γυναίκας του και συγχρόνως να λέγει: «Εγιώ σ' έβαλα τζ'ι εγιώ θα σε βκάλω».

 

Μόλις γεννηθεί το παιδί καλείται ο ιερέας να δώσει ευτζ'ήν στο σπίτι. Η μαμμού θα ετοιμάσει την λεχώνα, ώστε να πέσει ο πλακούντας. Αν τύχει ν' αργήσει να πέσει, τότε τον γητεύκουν, δηλαδή παίρνει η μαμμού βελόνι αμεταχείριστο και το μπήγει τρεις φορές πάνω στον ομφάλιο λώρο λέγοντας «τρέξε αδελφή στον αδελφό», ή αν είναι αγόρι «τρέξε αδελφέ στην αδελφή» ή άλλα ξόρκια. Ταυτόχρονα κάμνει πάνω στην κοιλιά της λεχώνας το σημείον του σταυρού με μαχαίρι τρικάρφιν. Όταν πέσει ο πλακούντας (το ταίριν) τον θάπτουν σε μέρος απάτητο στην αυλή. Σε μερικά χωριά (Αραδίππου) θάπτουν μαζί με τον πλακούντα ρύζι ή καρφί ή μαυρόκοκκο (μελάνθιο). Έπειτα η μαμμού ζώνει την λεχώνα με μια ζώστρα (ζώνη) του συζύγου της.

 

Στη συνέχεια η μαμμού θα περιποιηθεί το νεογέννητο. Δένει τον ομφάλιο λώρο με μεταξένια κλωστή (κάποτε και με λινή) σ' απόσταση τεσσάρων περίπου δακτύλων, αφού τοποθετήσει από κάτω ένα νόμισμα, που γίνεται ύστερα κτήμα της μαμμούς, κόβει τον λώρο με μαχαίρι ή ψαλίδι καινούργιο και καυτηριάζει την τομή με αναμμένο κερί.

 

Ύστερα ετοιμάζουν τον νουν του νεογέννητου: κοπανίζουν βώλο από αλάτι που διαλύουν μέσα σε κρασί για να αλείψουν το βρέφος. Το άλας πρέπει να είναι ασύντυχον, εκείνος δηλαδή που θα το φέρει πρέπει να μη μιλήσει. Όλοι όσοι παρευρίσκονται παίρνουν από το κοπανισμένο άλας και ρίπτουν στο κρασί, ενώ συγχρόνως εύχονται: «Νουν τζ'ι ανανούν, Θεέ μου». Το άλας αυτό πρέπει να το κοπανίσει κάποιος που έχει αρκετό νου, γιατί πιστεύεται ότι το βρέφος θα του μοιάσει. Μετά λούζουν το παιδί με σαπούνι καινούργιο. Σε μερικά μέρη μέσα στο απόπλυμα τοποθετούν επτά αμύγδαλα (σ' άλλα μέρη τα τοποθετούν στο απόπλυμα των μύρων του βαπτίσματος) και τα φυλάγουν να τα φάει το παιδί όταν μεγαλώσει για να μαθαίνει τα γράμματα ή τα φυτεύουν και προμαντεύουν για την τύχη του παιδιού.

Στην Τηλλυρία οι παρευρισκόμενοι κόβουν από ένα κομμάτι από το ένδυμά τους και καπνίζουν το παιδί. Κατόπιν η μαμμού κόβκει τους πόνους της λιχούσας: κάποιος κόβει ένα κλώνο από συκιά που να έχει τρία βλαστάρια και τον φέρνει στη μαμμού. Αυτή τον κόβει μ' ένα τσεκούρι ή σκεπάρνι, ενώ η λεχώνα την ερωτά: «Ήνταμ που κάμνεις μαμμού;» και εκείνη απαντά: «κόβκω τους πόνους σου κόρη μου». Κατόπιν πετούν τα κομμάτια και πιστεύεται έτσι ότι ησυχάζουν οι πόνοι της λεχώνας.

 

Η μαμμού κόβει στη συνέχεια την μεμβράνη του μωρού κάτω από τη γλώσσα του και του φορεί ένα πουκάμισο της μητέρας ή του πατέρα του. Ύστερα το φασκιώνει και το κυλά τρεις φορές από τους μαστούς ως τα πόδια της λεχώνας λέγοντας: «Εσύ που το γέννησες, εσύ να τ' αναγιώσεις.» Μετά το τοποθετεί μέσα σε μια σκάφη πάνω στην περισκελίδα της μάνας του για να την υπακούει. Στην Αραδίππου δεν κόβεται με ψαλίδι το πρώτο φόρεμα του παιδιού αλλά καίγεται και ανοίγεται μια τρύπα ώστε να περνά το κεφάλι του. Κάτω από την σκάφη τοποθετούν σιτάρι και κάτω από το προσκέφαλο του μωρού ψαλίδι ανοιχτό και μαυρόκοκκο. Σ' άλλα μέρη βάζουν άλας, σκόρδο, βαμβακόσπορο, παλλούρα, ρόδια, μαχαίρι, πυρίτη λίθο και λαγήνι. Στη σκούφια του κρεμούν σταυρό ή αμματόπετραν. Δίνουν επίσης στο βρέφος χυμό ροδιού για να βγει κόκκινο σαν το ρόδι.

 

Στην πόρτα της λεχώνας τοποθετείται σαρκά (είδος σκούπας) για να μη μπει στο δωμάτιο γυναίκα με τα έμμηνά της. Επίσης στους κρίκους της πόρτας δένουν σκουλλί από λινάρι ή καννάβι (αν είναι αγόρι) και κορδέλα κόκκινη (αν είναι κορίτσι). Είναι απαραίτητο να βρίσκεται κοντά στη μάνα και το βρέφος άλλο άτομο για να τους προφυλάσσει μέχρις ότου σταυρώσει η μητέρα για να μην υποστούν την επήρεια κακών δαιμόνων.

 

Δεν επιτρέπεται να επισκεφθεί την λεχώνα και το παιδί άνθρωπος που παρευρέθηκε σε κηδεία. Αν τυχόν περνά κοντά από το σπίτι της κηδεία, η λεχώνα πρέπει να ανακαθήσει στο στρώμα για να μη πάθει κακό από τον νεκρό.

 

Κατά την τρίτη μετά τον τοκετό μέρα γίνεται το λεγόμενο σταύρωμαν: η λεχώνα κατεβαίνει από το κρεβάτι και αφού πατήσει σίδερο ή υνί ή αξίνη ακολουθεί την μαμμού που κρατεί στο αριστερό της χέρι πιάτο, μέσα στο οποίο υπάρχουν φύλλα ελιάς για θυμίαμα, σιτάρι, βαμβακόσπορος και κρεμμύδι, στο δε δεξί της χέρι ψαλίδι ή μαχαίρι μαυρομάνικο και χαράσσει σταυρούς στις πόρτες, στα παράθυρα και σε διάφορα άλλα μέρη του σπιτιού. Η λεχώνα κρατεί ψωμί ή και κάρβουνο ή λουλάκι και χαράσσει και αυτή σταυρούς εκεί που χάραξε η μαμμού. Ύστερα η μαμμού ρίχνει έξω το κρεμμύδι λέγοντας: «Ήλιε μου δώσμου τες κοτσ'ινάες μου, να σου δώκω τες τζ'ιτρινάες μου.» Ύστερα ρίχνει το ψωμί έξω λέγοντας: «Τζ'υράες μου τζ'αι καλοτζ'υράες μου, μ' εσείς κακόν που λλόου μου, μ' εγιώ κακόν που 'λλόου σας.» Το σιτάρι, τον μαυρόκοκκο και τον βαμβακόσπορο η λεχώνα σκορπίζει στις γωνιές του σπιτιού. Μέχρι την ημέρα του σταυρώματος δεν μπορεί κανένας να επισκεφθεί τη λεχώνα, εκτός εκείνων που παρευρέθηκαν στον τοκετό. Μετά το σταύρωμα η μητέρα μπορεί να βγει έξω, όχι όμως μόνη της. Επίσης το μωρό μεταφέρεται στην κούνια του. Δεν θεωρείται καλό να κινούν την κούνια του μωρού χωρίς να είναι αυτό μέσα.

 

Κατά την έβδομη μετά τη γέννηση μέρα για τα κορίτσια και την όγδοη για τα αγόρια ή και αντίστροφα (Δερύνεια) θα εκκλησιάσουν το μωρόν, δηλαδή θα το πάρουν για πρώτη φορά στην εκκλησία, οπότε θα του δώσουν και το όνομα, το οποίο όμως είναι δυνατό να αλλάξουν κατά την βάπτιση.

 

Κατά την όγδοη ή ένατη από τον τοκετό μέρα, αν η λεχώνα είναι καλά, ή την δέκατη πέμπτη ή εικοστή δεύτερη αν δεν είναι, θα κάτσει στην βράστην ˙ θα ζεστάνει δηλαδή μέσα σ' ένα χάλκινο λέβητα (χαρτζ'ίν) νερό και θα ρίξει μέσα δεντρολίβανο, θυμάρι, ρίγανη, κιτρομηλιά, γληφόνια, ευκάλυπτο κ.α. Πάνω από το χαρτζ'ίν τοποθετούν σανίδια και πάνω στα σανίδια κάθισμα, στο οποίο κάθεται η λεχώνα, αφού σχηματίσει γύρω της κάλυμμα, ώστε το κεφάλι της να μένει έξω και το σώμα της γυμνό να δέχεται τους υδρατμούς. Στην Πιτσιλιά η λεχώνα τοποθετείται σ' ένα πιθάρι, στο οποίο άναβαν προηγουμένως φωτιά. Όταν ιδρώσει αρκετά η λεχώνα, βγαίνει και λούζεται. Αφού σφογγιστεί, τρίβεται με κανέλλα, ζιζίμπρι και μοσχοκάρυδα κοπανισμένα.

 

Μετά την βράστην τελειώνουν τα καθήκοντα της μαμμούς, που παλαιότερα της έδιναν φιλοδωρήματα εις είδος και λίγα χρήματα. Οπωσδήποτε πρέπει να πάρει το νόμισμα πάνω στο οποίο έκοψε τον ομφαλό του βρέφους και το σαπούνι με το οποίο πλύθηκε μετά τον τοκετό, αλλιώς πιστεύεται ότι η μητέρα θα συναντήσει την μαμμού άπλυτη στην άλλη ζωή.

 

Όταν η μητέρα βγαίνει από το σπίτι προτού περάσουν σαράντα μέρες, πρέπει να έχει ψαλίδι ή σίδερο στη μέση της. Επίσης δεν επιτρέπεται να περάσει ποταμό. Αφού περάσουν οι σαράντα μέρες, η μητέρα θα πάρει το βρέφος στην εκκλησία, όπου ο ιερέας θα διαβάσει ειδική εκκλησιαστική ευχή. Από την ημέρα εκείνη η μητέρα παύει να είναι άτσαλλη (αρχ. ατάσθαλη - ακάθαρτη).

 

Ο θηλασμός:  Κανονικά η μητέρα θηλάζει το παιδί για ένα χρόνο περίπου. Αν είναι κακογαλούσα, δηλαδή δεν έχει το αναγκαίο γάλα, προσπαθεί να θεραπεύσει την έλλειψη αυτή:

α) Με ξόρκια.

β) Με τάματα στην Παναγία, κυρίως, που αναφέρεται με διάφορα επίθετα (Γαλατούσα στο Καμπί και την Γαλαταριά, Γαλατερούσα στη Λάπηθο, το Παλιόσοφο και τον Καραβά, Γαλακτοτροφούσα στη Δορά και το Φτερικούδι, Χρυσογαλούσα στην Άλωνα, Γαλακτηνή στη Γιαλούσα κλπ.) και θεωρείται προστάτιδα των γυναικών που θηλάζουν βρέφη. Στα Κούκλια υπάρχει πέτρα αφιερωμένη στην Γαλαταρκώτισσαν εκεί πηγαίνουν οι μητέρες χωρίς να τις δει κανένας και ανάβουν κερί για να κατεβάσουν γάλα. Στον Άγιο Αθανάσιο Λεμεσού υπάρχει ο Γεναικόκρεμμος, βράχος με προεξοχές σαν μαστούς από τους οποίους στάζει νερό, με το οποίο χρίουν τους μαστούς τους οι γυναίκες που έχουν πρόβλημα με το γάλα τους.

γ) Με κύλισμα ή εντριβές σε πέτρες που θεωρούνται ιερές και θαυματουργές για τις στείρες και αυτές που δεν έχουν γάλα. Τέτοια πέτρα, εκτός αυτών που έχουμε προαναφέρει, υπάρχει στο χωριό Μαθιάτης.

 

Α.Χ. ΡΟΥΣΟΥΝΙΔΗΣ