Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Είναι ο τέταρτος μεγαλύτερος ποταμός της Κύπρου, μετά τον Πηδιά, τον Γιαλιά και τον Σερράχη. Πηγάζει από την κορυφή του Τροόδους και τα βουνά του Κύκκου και ρέει κατά το μεγαλύτερο μέρος του στην επαρχία Πάφου. Χύνεται στη θαλάσσια περιοχή κοντά στο χωριό Κούκλια και οι εκβολές του βρίσκονται δίπλα από τις εκβολές του Ξερού ποταμού με τον οποίο ρέουν σχεδόν παράλληλα. Ο Διαρίζος έχει συνολικό μήκος 42 χμ. περίπου.

Πηγάζοντας από δυο διαφορετικές βουνοκορφές, την κορυφή του Τροόδους και τα βουνά του Κύκκου, και με πολλές διακλαδώσεις (αρκάτζια) που τον τροφοδοτούν, ο Διαρίζος έχει αρχικά δυο κύριες κοίτες ροής. Η μια ξεκινά από την περιοχή των χωριών Προδρόμου - Λεμύθου και η δεύτερη από την περιοχή Κύκκου - Μηλικουρίου. Και οι δυο αυτές διακλαδώσεις κυλούν στο δάσος του Τροόδους∙ ιδίως η δεύτερη ακολουθεί μια θαυμάσια χαράδρα, με χωματόδρομο παράλληλο προς την κοίτη της, όπου η δασική βλάστηση είναι οργιώδης. Επί της διακλαδώσεως που ξεκινά από το Τρόοδος ενώνεται και άλλη βασική διακλάδωση που πηγάζει από την περιοχή Τροοδίτισσας - Φοινιού, και σ' αυτήν, κοντά στο σημείο ένωσής της, βρίσκεται το μεσαιωνικό γεφύρι της Εληάς. Δυο περίπου χιλιόμετρα πιο κάτω οι δυο βασικές διακλαδώσεις ενώνονται, και λίγο πιο κάτω ακόμη, κοντά στην Πέρα Βάσα, βρίσκεται το επίσης μεσαιωνικό γεφύρι Τζελεφού (βλέπε λήμμα γεφύρια).

Στη συνέχεια, ο ποταμός Διαρίζος κυλά ακολουθώντας νότια κατεύθυνση και περνά δίπλα από τα χωριά Αρμίνου, Φιλούσα, Κιδάσι, Πραστειό της Αυδήμου, ΄Αγιος Γεώργιος, Μαμώνια, Φασούλα, Σουσκιού και Κούκλια (Παλαίπαφος), προτού χυθεί στη θάλασσα στη νότια ακτή της Κύπρου.

Ο Διαρίζος πηγάζει από υψόμετρο πέραν των 1.000 μ. (δάσος Μαραθάσας) όπου και δέχεται βροχόπτωση πάνω από 1.000 χιλιοστόμετρα που μειώνεται στα 800 περίπου κοντά στα Καμινάρια, στα 500 περίπου κοντά στα Μαμώνια και περί τα 450 κοντά στην εκβολή του. Διασχίζει ποικιλία πετρωμάτων (πυριγενή, κρητίδες, μάργες, πρόσφατες αλλουβιακές αποθέσεις). Κατά μήκος της κοιλάδας του η χρήση γης ποικίλλει από κωνοφόρα δέντρα και χαμηλή βλάστηση μέχρι σιτηρά, λαχανικά, εσπεριδοειδή, μπανάνες κ.ά. οπωροφόρα δέντρα.

Τα σιτηρά, λαχανικά και διάφορα οπωροφόρα δέντρα καλλιεργούνται κατά μήκος της κοίτης του ποταμού, στις περιοχές των χωριών που ο Διαρίζος διασχίζει.

Πάνω στον ποταμό κατασκευάστηκε το 1962 το φράγμα του Προδρόμου, χωρητικότητας 122.000 μ³, σκοπός του οποίου ήταν η άρδευση γης 23 εκταρίων (170 σκαλών) του χωριού Πρόδρομος όπου καλλιεργούνταν φυλλοβόλα οπωροφόρα δέντρα.

Οι όχθες του Διαρίζου αποδεικνύεται ότι είχαν κατοικηθεί από τα πανάρχαια Νεολιθικά και Χαλκολιθικά χρόνια (βλέπε, για παράδειγμα, Σουσκιού αρχαιολογικός χώρος).

Σύμφωνα προς την επικρατούσα άποψη, το όνομα του ποταμού είναι σύνθετο, από την πρόθεση διά και το ουσιαστικό ρίζα, επειδή ο ποταμός αυτός έχει πολλές μικρές διακλαδώσεις (αργάκια ή αρκάτζια), όπως και η ρίζα ενός δέντρου. Μεταξύ των πολλών διακλαδώσεών του είναι το αρκάτζιν του Ρού, το αρκάτζιν του Σκουρκά, το αρκάτζιν της Λίμνης, το αρκάτζιν της Σιλής, το αρκάτζιν του Κόρτιλου, το αρκάτζιν της Κρυάς Βρύσης, το αρκάτζιν Αιλιανός, το αρκάτζιν του Κουνιέρη, το αρκάτζιν του Κοτσσινόροτσου, το αρκάτζιν των Καμάρων, η Ξεραρκάκα και άλλα.

Η ύπαρξη τόσων πολλών διακλαδώσεων του ποταμού αυτού, οδήγησε μερικούς ερευνητές να ταυτίσουν τον Διαρίζο με τον αναφερόμενο από τον τραγικό ποιητή Ευριπίδη (στο έργο του Βάκχαι) ποταμό Βάρβαρον ή Βώκαρον, τον οποίο ονομάζει ποταμό με εκατόστομες ροές (βλέπε λήμμα Βάρβαρος ποταμός).

Είναι επίσης ενδιαφέρον να σημειωθεί ότι το όνομα του ποταμού απαντάται ακριβώς το ίδιο και κατά τις περιόδους της Φραγκοκρατίας και της Βενετοκρατίας. Ο ιστορικός Φλώριος Βουστρώνιος (16ος αιώνας), μιλώντας για τη γεωγραφία της Κύπρου, αναφέρει μεταξύ των κυρίων ποταμών του νησιού και τον Διαρίζο, γράφοντάς τον ακριβώς Diariso, και σημειώνοντας ότι έρεε με νότια κατεύθυνση, περνώντας μέσα από τις εκτάσεις των φέουδων των Μαμωνιών και Κουβουκλίων (Κουκλιών).