Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Από τον 6ο αιώνα π.Χ. (Αρχαϊκή περίοδος) και κατά τη διάρκεια της Κλασικής περιόδου, εμφανίζονται σε πολλά μέρη της Κύπρου, κυρίως σε ιερά, αγάλματα, ανάγλυφα και άλλα ειδώλια του Ηρακλή -Μιλκάρτ, όπως στο Κίτιον, στους Γόλγους, στο Ιδάλιον, στη Βώνη, στην Ποταμιά, στο Βουνί (Σόλους), στο Λευκόνοικο, στην Πύλα, στην Κακοπετριά, στην Ταμασσό, στο Καζάφανι και στον Πύργο. Όμοια αγάλματα βρέθηκαν επίσης στη συροπαλαιστινιακή μεθόριο, όπως στη Γάζα, Αμρίτ και Αλ Μίνα, όλα κυπριακής κατασκευής (εισαγμένα ή επί τόπου κατασκευασμένα από Κύπριους γλύπτες). Ανάλογες απεικονίσεις παρουσιάζονται και σε νομίσματα, πολύτιμους λίθους και άλλα έργα τέχνης. Το εικονογραφικό ρεπερτόριο του Ηρακλή - Μιλκάρτ παρουσιάζει πλούσια και πολυσύνθετη τυπολογία διά μέσου της οποίας εκδηλώνονταν οι ιδιότητες, καθήκοντα και άλλα χαρακτηριστικά του Μιλκάρτ, του Μεγάλου Κυπρίου Θεού, αλλά και του ελληνικού Ηρακλή σε σκηνές παρμένες από την ελληνική μυθολογική θεματογραφία.

Κυριότεροι τύποι:

1. Τοξότης: Είναι ενδεδυμένος με τη λεοντή, οπλισμένος με τόξο, βέλη και φαρέτρα. Μπορεί να είναι σε στατική θέση ή σε ενεργό (ρίχνει βέλη).
2. Μαχητής (warrior type): Παρουσιάζεται σε θέση πολεμιστή με το ένα πόδι προς τα εμπρός, το δεξί χέρι   υψωμένο κρατώντας ρόπαλο και το αριστερό χέρι προς τα κάτω κρατώντας ένα λιοντάρι σε μικρογραφία, έτοιμος να το εξοντώσει. Μπορεί να φέρει χιτώνα και λεοντή, μόνο χιτώνα, μόνο λεοντή ή να είναι γυμνός. Σπανίως, το λιοντάρι δεν παρουσιάζεται, η σημασία όμως της παράστασης παραμένει η ίδια μέσα από την εγρήγορση και την ετοιμότητα του θεού για καταπολέμηση των εχθρικών δυνάμεων του Κακού με το παλλόμενο όπλο στο δεξί χέρι όπως ο Κεραύνιος Δίας και άλλες ανάλογες θεότητες.
3. Παλεύει με ένα λιοντάρι.

Άλλες λιγότερο διαδεδομένες παραστάσεις του Ηρακλή - Μιλκάρτ συναντώνται πάνω σε νομίσματα του Κιτίου και της Λαπήθου που χρονολογούνται στον 5ο και 4ο π.Χ. αιώνα. Σ' αυτά, εκτός από την κεφαλή του Ηρακλή -Μιλκάρτ, καλυμμένη με τη λεοντή, αυτός παρουσιάζεται και πολεμώντας οπλισμένος με τόξο στο ένα χέρι και με ρόπαλο στο άλλο, εικονογραφικός τύπος που μπορεί να παραλληλισθεί με το επίθετο «Αμφιδέξιος» σε ελληνιστική συλλαβική επιγραφή πάνω σε βάση αγάλματος από την Παλαίπαφο ή το Ιδάλιον (δεν υπάρχει ακριβής προέλευση). Αυτό το επίθετο μπορεί να αποδοθεί τόσο στον Ηρακλή Μιλκάρτ, όσο και στον Απόλλωνα, ο οποίος στις Αμύκλες παρουσιαζόταν με τόξο και κοντάρι στα δυο χέρια. Ας σημειωθεί επίσης ότι το άγαλμα λατρείας του Ηρακλή στις Ερυθρές της Ιωνίας έφερε τόξο και ρόπαλο. Αυτά τα δυο όπλα - σύμβολα φανερώνουν τη διπλή ουράνια φύση των θεών που επιφαίνονται μέσα από αυτή την εικονογραφία, την ηλιακή και την ατμοσφαιρική. Τόξο φέρουν οι ηλιακές θεότητες και ήρωες όπως ο Απόλλων, ο Ρεσέπ, ο Ηρακλής και άλλοι. Η εκσφενδόνιση των βελών συμβολίζει ανάμεσα σ' άλλα την ακτινοβολία του ήλιου. Το ρόπαλο, όπως και ο πέλεκυς, το ακόντιο και άλλα όπλα, είναι συνδεδεμένο με τα ατμοσφαιρικά φαινόμενα και αφομοιώνεται συχνά με τον κεραυνό.

Στην Καλαβασό βρέθηκαν μικρογραφημένες κεφαλές του Ηρακλή, έκτυπες πάνω σε φύλλο ασημιού και χρονολογούνται στην Κλασική περίοδο. Εδώ ο θεός φέρει την περούκα της Αιγυπτίας θεάς Άθωρ και από πάνω τη λεοντή. Άλλες παραστάσεις παρμένες από την ελληνική μυθολογία, αφομοιώνονται με τον ήρωα Ηρακλή: Πάνω σε ανάγλυφο από τους Γόλγους ο Ηρακλής εξοντώνει τις αγέλες του Γηρύονος. Στη μεσαία από τρεις ασπίδες αγάλματος τριπλού Γηρύονος, πάλι από τους Γόλγους, παρουσιάζεται να μεταφέρει στους ώμους του ένα Κέρκοπα. Αυτός ο τύπος μας θυμίζει τις παραστασείς του «Ηρακλή -Μιλκάρτ» όπου αυτός μεταφέρει στους ώμους του το σκοτωμένο λιοντάρι, όπως και ο Βες και άλλοι ανατολικοί ήρωες που σε ανεπίγραφες παραστάσεις, όπως στην αργυρεπίχρυση φιάλη από το Ιδάλιον, είναι δύσκολο να ξεχωρίσουν μεταξύ τους. Επίσης κατάλοιπα συμπλέγματος πάνω σε πέτρινη βάση μπορούν να ταυτιστούν με τον Ηρακλή μαχόμενο εναντίον του Πρωτέως.

Η προέλευση των κυριοτέρων εικονογραφικών τύπων του Ηρακλή - Μιλκάρτ ανάγουν την καταγωγή τους σε ανατολικά και αιγυπτιακά πρότυπα μαζί με τα οποία ανήκουν σε μια μεγάλη εικονογραφική κοινή διαφόρων θρησκειών, όπου η νίκη των δυνάμεων του Καλού πάνω στο Κακό εκφράζεται από διάφορες θεότητες, ήρωες και πνεύματα διαμέσου μιας πλούσιας εικαστικής θεματογραφίας που οφείλεται στις ιδιαιτερότητες του θρησκευτικού υποστρώματος κάθε περιοχής. Ο εν λόγω θεός ή ήρωας μπορεί να παλεύει με ένα άγριο θηρίο ή να παρουσιάζεται τη στιγμή που το εξοντώνει με το όπλο του. Ακόμη και οι ίδιοι οι βασιλιάδες και άλλοι ηγέτες, σαν αντιπρόσωποι των θεών ή και θεοποιημένοι ακόμη, παρουσιάζονται να εξοντώνουν τις δυνάμεις του Κακού, συμβολιζόμενες κυρίως μέσω των θηρίων ή ακόμη και των εχθρών μιας χώρας, όπως για παράδειγμα διάφοροι ηγεμόνες της Ανατολής και οι φαραώ της Αιγύπτου· αυτοί οι τελευταίοι παρουσιάζονται ήδη γύρω στο 3000 π.Χ., με πρώτο τον Ναρμέρ πάνω στην ομώνυμη παλέττα, σε στάση πολεμιστή, να εξοντώνουν τους εχθρούς της Αιγύπτου κρατώντας τους σε μικρογραφία με το αριστερό χέρι και έτοιμοι να τους χτυπήσουν με ρόπαλο, σκήπτρο ή μαστίγιο υψωμένο στο δεξί χέρι. Αυτές οι παραστάσεις των Φαραώ διαδόθηκαν ευρύτατα και εκτός Αιγύπτου και διατηρήθηκαν μέχρι και την πρώτη χιλιετία. Το θέμα του μαχόμενου θεού, ήρωα ή βασιλιά εμφανίζεται στην Ανατολή προς τα μέσα της 2ης χιλιετίας π.Χ., προϋπήρχε όμως στην Αίγυπτο. Είναι κυρίως θεότητες του φωτός ή και της καταιγίδας οι οποίες έχουν μεταξύ άλλων πολεμικές και αποτροπαϊκές ιδιότητες. Από αυτούς τους θεούς και ήρωες αναφέρουμε τους φοινικικούς Βάαλ ή Μιλκάρτ και Ρεσέπ, τον συριακό Χατάτ, τον Χετταίο Τεσούπ, τους αιγυπτιακούς Άμμωνα και Μιν, τους ελληνικούς Δία και Απόλλωνα, τον καρχηδονιακό Βάαλ Άμμωνα, τον Βες και τον Γκιλκαμές.