Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Το τανζιμάτ (= μεταρρύθμιση) του 1839 και το χαττ - ι χουμαγιούν της 18ης Φεβρουαρίου 1856, έδωσαν τοπική αυτονομία στην Κύπρο, στα πλαίσια του μεταρρυθμιστικού πνεύματος, αν και δεν είναι απόλυτα βέβαιο ότι η εγκαθίδρυση δημαρχείων στην Κύπρο ήταν άμεσο αποτέλεσμα του αυτοκρατορικού διατάγματος (χαττ -ι χουμαγιούν) που δεν περιλαμβάνει πρόνοια για ύπαρξη και λειτουργία δημαρχείων στις πόλεις της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Ωστόσο, ως αποτέλεσμα των μεταρρυθμίσεων, κάθε μια από τις 16 υποεπαρχίες (ναχιέδες) στις οποίες ήταν διαιρεμένη η Κύπρος, θα είχε μετζιλίς (είδος διοικητικού συμβουλίου) με έδρα την πρωτεύουσα της κάθε υποεπαρχίας. Το μετζιλίς αποτελούνταν από τον μουδίρη (τοπικό διοικητή) ως πρόεδρο (αντί του ναΐπη όπως προ του 1839), τον καδή ex officio, τρεις Μουσουλμάνους και δυο Χριστιανούς ως μέλη. Τα μέλη εξελέγοντο από τους ομοθρήσκους τους. Η σύνθεση αυτή ίσχυσε μέχρι το 1867, όμως από το 1868 έγινε διαφορετική διάρθρωση: οι 5 επαρχίες (= καϊμακκαμλίκια) είχαν από δυο συμβούλια, το μετζιλίς ινταρέ υπό τον καϊμακκάμη ως πρόεδρο και 6 μέλη (τρεις Μουσουλμάνους και τρεις Χριστιανούς), και το ντααβί (= δικαστικό συμβούλιο). Παράλληλα προς αυτά λειτουργούσαν από το 1856, όχι όμως ως μέρος του χουμαγιούν αλλά ανεξάρτητα, και τα δημαρχεία στις κυριότερες πόλεις.

Στη Λευκωσία, το δημαρχείο απετελείτο από Μουσουλμάνο πρόεδρο τον οποίο διόριζε ο κυβερνήτης και από 6 μέλη (τρεις Μουσουλμάνους και τρεις Χριστιανούς) που εξέλεγαν οι ομόθρησκοί τους κάτοικοι της πρωτεύουσας. Στις άλλες πόλεις υπήρχε Μουσουλμάνος πρόεδρος αλλά τα μέλη ήταν 4 (δυο Μουσουλμάνοι και δυο Χριστιανοί). Υπήρχε ακόμη μισθωτός βοηθός του προέδρου που τον αντικαθιστούσε κατά την απουσία του. Καθήκοντα των συμβουλίων αυτών ήσαν η υγιεινή, η αποξήρανση των ελών, η πολεοδομία, η επιθεώρηση των κατοικιών και άλλα παρόμοια τοπικά θέματα που δεν ενδιέφεραν την κεντρική κυβέρνηση ή τα διοικητικά της όργανα.

Πληροφορίες και αναφορές στα δημαρχεία υπάρχουν σε διάφορα προξενικά έγγραφα της εποχής. Η δομή και υποτυπώδης λειτουργία των δημαρχείων μέχρι την αγγλική κατοχή του νησιού (1878), περιγράφεται σε έγγραφο του Στυλιανού Χουρμουζίου, που αποτελούσε αναφορά του προς τον βαλή Σάββα πασά κατά τον Μάρτιο ή Μάιο του 1878 (Κυπριακαί Σπουδαί, ΙΗ, 1954). Ο Σάββα πασάς, βαλής του βιλαετιού του Αρχιπελάγους, είχε σταλεί στην Κύπρο από την Πύλη για να διερευνήσει διάφορα παράπονα των Κυπρίων. Το απόσπασμα της αναφοράς που σχετίζεται με τα δημαρχεία, έχει ως εξής:

... Ὁ καθιερωθείς ὃρος τῆς γνώσεως τῆς τουρκικῆς διά τούς ἐκλεξίμους ἐν τῇ Βουλῇ καί τοῖς Δημαρχείοις ἐν τόπῳ  ἒνθα οὐ μόνον τά  ἐννέα δέκατα τῶν Χριστιανῶν ἀλλά καί πολλοί τῶν Μωαμεθανῶν ἀγνοοῦσιν αὐτήν γνωρίζοντες μόνον τήν ἑλληνικήν, φρονοῦμεν ὃτι ἀντιστρατεύεται εἰς τήν ἀρχήν τῆς ἰσότητος τῶν δικαιωμάτων τῶν συγκροτουσῶν τό Κράτος ἐθνοτήτων. Τά ἐννέα δέκατα περίπου τοῦ Χριστιανικοῦ πληθυσμοῦ  ἀποστεροῦνται διά τοῦ  ὃρου τούτου τῶν οὐσιωδεστέρων συνταγματικῶν δικαιωμάτων τοῦ πολίτου. Καί τό δικαίωμα δέ ὃπερ ἐπεφυλάχθη εἰς τόν διοικητήν νά διορίζῃ  ὃντινα βούλεται ἐκ τῶν δημαρχιακῶν παρέδρων ὡς δήμαρχον, ἀνεξαρτήτως τῆς πλειονοψηφίας ἐν τόπῳ  ἔνθα τό ἓτερον τῶν δύο συνοίκων ἐθνῶν εἶναι τετραπλοῦν, πιθανώτατον εἶναι νά διαταράξῃ τάς εὐτυχῶς ὑφισταμένας μέχρι τοῦδε καλάς σχέσεις αὐτῶν. Διότι ἀπίθανον δέν εἶναι ἀφοῦ καί ἃπαξ μόνον προτιμήσῃ  ὁ διοικητής ἐκ τῆς μειονοψηφούσης φυλῆς [= των Μουσουλμάνων], νά μή δίδῃ ψήφους ἡ πλειονοψηφοῦσα εἰς οὐδένα ἐκ τῆς μειονοψηφούσης φυλῆς. Περί δημαρχείων ὂντος ἡμῖν τοῦ λόγου σημειοῦμεν ὃτι ἐάν δέν παραχωρηθοῦν πράγματι τά λεγόμενα ρουσουμάττια [ τελωνειακοί δασμοί] εἰς αὐτά [= τα δημαρχεία ή τας δημαρχίας] καθίστανται θεσμός ἐντελῶς ἂσκοπος. Διότι τά μέχρι τοῦδε εἰσοδήματα αὐτῶν μόλις ἐπαρκοῦν εἰς τήν μισθοδοσίαν τῶν μικροτέρων ὑπαλλήλων αὐτῶν...

Η μεταβίβαση των τελωνειακών δασμών στα δημαρχεία δεν έγινε τότε, αφού σε έγγραφα του Δήμου Αμμοχώστου αναφέρονται οι δασμοί αυτοί ως υπαγόμενοι στο δημαρχείο από της Αγγλοκρατίας, όπως σε έγγραφο του 1880:

... Πρό τῆς Ἀγγλικῆς κατοχῆς τακτικόν δημαρχεῖον οὐδόλως ἐνταῦθα ὑπῆρχε, ἀλλά μόνον κατ' ὂνομα, διότι ἦτο ἂνευ συμβούλων καί ἂνευ τινός τάξεως, ὣστε ἡ προκάτοχος κυβέρνησις ἐθεώρησε περιττήν τήν παραχώρησιν τοῦ ρουσουμάτ εἰς τοιαύτας χείρας...

Προφανώς ήταν λοιπόν υποτυπώδης η λειτουργία των δημαρχείων προ της αγγλικής κατοχής, και αυτά από το 1839 και κυρίως από το 1856 συνδέονταν σε κάποιο βαθμό με τα επαρχιακά συμβούλια, από τα οποία αποσπάσθηκαν, με επόμενο στάδιο την δομή της Αγγλοκρατίας. Πρότυπο των δημοτικών συμβουλίων / δημαρχείων ήταν οι παλαιότεροι μαχαλλάδες με τους μαχαλλετζήδες και τους μουκτάρηδες, τους γέροντες και τους δημογέροντες.