Υκσώς ή Υξώς
Ονομασία προϊστορικών πολεμικών ομάδων που προήλθαν από την Ανατολή και, μέσω της Συρίας και της Παλαιστίνης, είχαν εισβάλει στην Αίγυπτο γύρω στα 1700 π.Χ. Αφού κατέλαβαν το μεγαλύτερο μέρος της Αιγύπτου, ίδρυσαν ανεξάρτητα βασίλεια. Η προέλευση των Υκσώς δεν είναι απόλυτα σαφής. Η ονομασία τους θεωρείται ότι αποτελεί ελληνική απόδοση των λέξεων hega-khase, που σημαίνει βασιλιάς ξένης χώρας. Κατά τον εξελληνισμένο Αιγύπτιο ιερέα Μανέθωνα, που έγραψε έργο με τίτλο Αιγυπτιακά, η ονομασία Υκσώς προήλθε από δυο λέξεις της αρχαίας ιερής γλώσσας της Αιγύπτου, τις λέξεις υκ (= βασιλιάς) και σως (= ποιμένας).
Πληροφορίες για την εισβολή των Υκσώς στην Αίγυπτο μας κατέλιπε ο ιερέας Μανέθων, που τους ονομάζει «ξαφνικούς εισβολείς από την Ανατολή» και ανθρώπους «σκοτεινής προέλευσης», οι οποίοι ανέτρεψαν την εξουσία των φαραώ (τέλη της 13ης δυναστείας), λεηλάτησαν, κατέστρεψαν κι εγκαθίδρυσαν δική τους εξουσία με βασιλιά τον Σάλιτις.
Μερικοί μελετητές πιστεύουν ότι οι Υκσώς ήταν λαοί εκδιωγμένοι από τους Χιττίτες γύρω στα 1700 π.Χ., που απλώθηκαν σε διάφορες περιοχές της Ανατολικής Μεσογείου. Ήταν, δηλαδή, ένας συρφετός πολλών πολεμικών ομάδων από διάφορες φυλές και διάφορες περιοχές, που είχαν υποχωρήσει μπροστά στη δύναμη των Χιττιτών κι είχαν απλωθεί σε άλλες περιοχές, μέχρι την Αίγυπτο. Η εκδίωξή τους από την Αίγυπτο έγινε ύστερα από σκληρούς αγώνες, γύρω στα 1400-1300 π.Χ. Όσοι διέφυγαν από την Αίγυπτο είχαν στη συνέχεια άλλες πολεμικές περιπέτειες σε άλλα μέρη. Πολλοί όμως αιχμαλωτίστηκαν και παρέμειναν στην Αίγυπτο ως δούλοι, ταυτίζονται δε από πολλούς με τις 12 φυλές του Ισραήλ που αργότερα διέφυγαν με αρχηγό τον Μωυσή.
Οι Υκσώς που διέφυγαν από την Αίγυπτο έδρασαν επίσης στην Ανατολική Μεσόγειο, πιθανότατα και στην Κύπρο, στο Αιγαίο, στη Λιβύη, απωθήθηκαν από την Παλαιστίνη κι έφθασαν μέχρι τον ποταμό Ευφράτη όπου διαλύθηκαν και προσχώρησαν σε άλλες πολεμικές ομάδες.
Η δραστηριότητα των Υκσώς εμπίπτει χρονολογικά στο πλαίσιο της κυπριακής Μέσης εποχής του Χαλκού (1900-1650 π.Χ.). Δεν έχουμε, βέβαια, σαφείς πληροφορίες για επιδρομές των Υκσώς στην Κύπρο, όμως τέτοιες επιδρομές πιστεύεται ότι είναι δυνατό να συνέβησαν και τούτο συνάγεται από διάφορα στοιχεία. Η οικοδόμηση, αυτή την εποχή, φρουρίων σε διάφορα μέρη της Κύπρου (Νιτοβίκλα Καρπασίας, Δάλι, Άγιος Σωζόμενος, Κρηνί κ.α.) φανερώνει μια κατάσταση αυξημένης επιφυλακής που πιθανότατα δεν ήταν άσχετη με τη δραστηριότητα των Υκσώς στην Ανατολική Μεσόγειο. Επίσης σε αρχαιολογικούς χώρους, στη βόρεια ακτή της Κύπρου, οι ανασκαφές αποκάλυψαν ομαδικές ταφές κατά τη Μέση εποχή του Χαλκού. Εάν οι αυξημένοι θάνατοι δεν οφείλονταν σε κάποιες επιδημίες, ίσως σήμαιναν πολεμικές συγκρούσεις προς εισβολείς από τη θάλασσα, που μάλλον θα πρέπει να ήταν οι Υκσώς. Αλλά και άλλες ανωμαλίες κατά την ίδια χρονική περίοδο παρατηρήθηκε ότι είχαν συμβεί στην Κύπρο, όπως η καταστροφή του πολύ σημαντικού οικισμού στην Καλοψίδα και του οικισμού στην Επισκοπή Λεμεσού, και η παρακμή άλλων οικισμών όπως της Λαπήθου και της Δένειας. Οι ανωμαλίες αυτές είναι δυνατό ν' αποδοθούν, τουλάχιστον ως ένα βαθμό, σε επιθέσεις των Υκσώς (χωρίς βέβαια ν' αποκλείονται οι εσωτερικές έριδες ή και άλλες αιτίες). Όμως δεν υπάρχουν στοιχεία που να συνηγορούν υπέρ της άποψης ότι οι Υκσώς κατέλαβαν και κράτησαν για κάποιο χρονικό διάστημα οποιοδήποτε τμήμα της Κύπρου. Οι επιδρομές τους, εάν συνέβησαν, θα πρέπει να ήταν σύντομες και ν' αποσκοπούσαν στη λεηλασία.
Η εκδίωξη, πάντως, των Υκσώς από την Αίγυπτο και η παλινόρθωση των φαραώ (18η δυναστεία), δημιούργησε άλλη κατάσταση στην Ανατολική Μεσόγειο που επηρέασε έμμεσα και την Κύπρο, στην οποία αναπτύχθηκαν νέα σημαντικά οικονομικά κι εμπορικά κέντρα όπως η μεγάλη πόλη στην Έγκωμη και η πόλη που αποκαλύφθηκε κοντά στο τέμενος Χαλά Σουλτάν (αλυκή Λάρνακας), ο οικισμός στο Μαρώνι κ.α.